Το Back to Athens μας καλούσε εξ αρχής να επιστρέψουμε στην πόλη της Αθήνας και δη στο κάποτε ταλαιπωρημένο και ανοίκειο κέντρο της. Ήθελε να δούμε με μια διαφορετική από τη συνηθισμένη, ματιά, την καθημερινότητα μιας εν συγχύσει πρωτεύουσας, τα κτίρια της, τις διαδρομές, την ιστορία και τον πολιτισμό της, εμπνεόμενοι από τα έργα και τις δράσεις των καλλιτεχνών του φεστιβάλ.
Η φετινή διοργάνωση με τίτλο «No apocalypse now, a review» προτείνει «μια επιστροφή στην Αθήνα της αλληγορίας και σε απλές, αλλά θεμελιώδεις αξίες και κοινωνικές δομές, επανεξετάζοντας τη δημοκρατία και τους θεσμούς μέσα από τα κείμενα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, μέχρι εκείνα του Locke, του Rousseau και του Kant». Όχι με διάθεση αναχρονιστική και στείρα, αλλά αναλογιζόμενοι τις νέες κοινωνικές συμβάσεις που υπόγεια ή εμφανώς συντάσσονται για τη μελλοντική συνύπαρξη και συγκρότηση των κοινωνιών. Σε μια παγκόσμια κοινωνία με όλο και λιγότερη υλικότητα, με όλο και περισσότερη άυλη διάδραση στην επικοινωνία με το περιβάλλον, τα αντικείμενα και τους άλλους ανθρώπους, «ποια μορφή παίρνουν οι «νόμοι» της για την πολιτική, ιδεολογική, σεξουαλική, διαφυλετική συνύπαρξη ή για τη δικαιοσύνη»;
Στη φετινή διοργάνωση, οι προτάσεις και οι σκέψεις υλοποιούνται σε 28 επιμελητικές εκθέσεις και τη συμμετοχή άνω των 170 καλλιτεχνών με στόχο την κατά το δυνατόν σφαιρική καταγραφή των εικαστικών απόψεων των ημερών μας. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος με ασφάλεια ότι πρόκειται για μια ετήσια επιθεώρηση απόψεων, τάσεων και έργων που συγκεντρώθηκαν τον τελευταίο χρόνο.
Μέσα στο Back to Athens 2022 παρουσιάζεται το «No Humans Allowed», ένα εκθεσιακό σύνολο με στόχο την υποστήριξη και προβολή νέων επιμελητών και καλλιτεχνών από την Ελλάδα, Γερμανία και Αυστρία. Παρουσιάζονται διαφορετικές αλλά και παράλληλες απόψεις στα κοινά προβλήματα, συμπεράσματα και λύσεις μιας νέας γενιάς που σπούδασε και βρέθηκε στην αρένα των τεχνών μέσα στην οικονομική δίνη της τελευταίας δεκαετίας και στη συνέχεια κλήθηκε να αντιμετωπίσει και την υγειονομική κρίση. Από τη δεύτερη κρίση, μάλιστα, που είναι και η πιο πρόσφατη και δυστυχώς ακόμη σε εξέλιξη, έμεινε ο βαρύς φόρος του εγκλεισμού αλλά και ο πολύτιμος χρόνος για δημιουργία και αναστοχασμό. Και είναι εμφανής η συνύπαρξη όλων αυτών των στοιχείων και καταστάσεων που ενσωματώθηκαν στο συλλογικό βίωμα και στην κατ’ ιδίαν έκφραση του κάθε δημιουργού.
Το Back to Athens απ’ αρχής στήθηκε σαν ένα ολιγοήμερο φεστιβάλ ή σαν μια επιθεώρηση της εικαστικής παραγωγής της χρονιάς. Στήθηκε με την πρόθεση να προκαλέσει έντονους κυματισμούς και εντυπώσεις μέσα από τον μεγάλο όγκο των έργων, και των συμμετεχόντων καλλιτεχνών και επιμελητών. Οι συσσωρεύσεις αυτές είναι κάποιες φορές ερεθιστικές και γόνιμες αφού απαιτούν εγρήγορση διανοητική και εφευρετικότητα χωρίς την εφησυχαστική αίσθηση της ασφάλειας και του δεδομένου των συνθηκών. Από την άλλη, δεν λειτουργούν πάντα με τη συγκρότηση και τις συνηχήσεις που θα ήταν επιθυμητό και σωστό να συμβεί σε μια τέτοια μεγάλη εικαστική διοργάνωση. Η νομαδικότητα που διακρίνει τον θεσμό έχει το θετικό της διαρκούς ανανέωσης του τόπου που συμβαίνουν τα πράγματα αλλά μπορεί να προκαλεί αμηχανία, συγχύσεις, δυσλειτουργίες ακόμη και χάος και κουραστικές επαναλήψεις.
Η εμπειρία της περσινής και της φετινής διοργάνωσης στον ίδιο, ιστορικό και μεγαλοπρεπή χώρο, στο μέγαρο Ησαΐα, Πατησίων και Ιουλιανού γωνία, επιβεβαιώνει τα παραπάνω. Το κουραστικό χάος που έδωσε τον τόνο στο 8ο Back to Athens, στο 9ο που τρέχει από την Τετάρτη που πέρασε και συνεχίζεται πανηγυρικά μέχρι και αύριο Κυριακή βράδυ, έδωσε τη θέση του στην εξαιρετική διαχείριση του χώρου από το σύνολο των επιμελητών. Οι αφηγήσεις ρέουν στους χώρους του κτιρίου και λειτουργούν συμπληρωματικά αλλά και με γόνιμες και παραγωγικές εντάσεις που ερεθίζουν το βλέμμα και την κρίση των θεατών σε άλλες περιπτώσεις.
Σε μιας τέτοιας έκτασης έκθεση με τα δεκάδες υποσύνολα που την απαρτίζουν και την υπερ-πληθώρα των συμμετεχόντων, είναι απολύτως λογικό και αναμενόμενο να μην είναι όλα τα έργα που εκτίθενται στο ίδιο επίπεδο και προφανώς δεν έχουν την ίδια αισθητική και πνευματική αξία. Το ευτύχημα είναι ότι στην τρέχουσα διοργάνωση, στο 9ο Back to Athens, συναντάει κανείς εκτός από τα συνήθη και αναμενόμενα λόγω μόδας και τάσεων εποχής έργα, πολλά άλλα καλά έργα, πολλές ενδιαφέρουσες αφηγήσεις αλλά και κάποια ακόμη έργα που είναι πραγματικά εξαιρετικά ή και γιατί όχι, σπουδαία.
Τα γενικά ερωτήματα που δείχνουν να απασχολούν καλλιτέχνες και επιμελητές έχουν να κάνουν ιδιαίτερα με το «μετά». Τον μετά-άνθρωπο, τη μετά-φύση, τις μετά το τέλος των μεγάλων αφηγημάτων κοινωνίες, τη μετά-δημοκρατία, τη μετά-ψηφιακή εποχή της τεχνητής νοημοσύνης, το μετά-σώμα, τα μετά-φύλα… Ένα διαρκές «μετά» που οφείλεται περισσότερο στην επικοινωνιακή ευκολία που χαρίζει η χρήση του και λιγότερο σε κριτικές και μεθοδικές επεξεργασίες των κυρίαρχων νοημάτων που δήθεν το παράγουν. Ένα «μετά» που όμως καταδεικνύει τις αγωνίες των δημιουργών για την αμηχανία, τον σκεπτικισμό, τον ενοχλητικό σχετικισμό και την εν πολλοίς αλαλία που χαρακτηρίζουν τη σκέψη και την τέχνη της εποχής της μετά-γλώσσας.
Ο χώρος εδώ δεν επιτρέπει την ενδελεχή παρουσίαση και ανάλυση του συνόλου των προτάσεων. Και αν το έκανε κάποιος παρόλα αυτά δεν θα απέφευγε τις άδικες παραλείψεις.
Θα σταθώ όμως και θα διακρίνω κάποια έργα και κάποιες ενότητες -λόγω πεποιθήσεων και ιδιοσυγκρασίας περισσότερο και όχι ως αντικειμενική δήθεν θεώρηση των πραγμάτων- στην περφόρμανς Macbeth & Co του Φίλιππου Τσιτσόπουλου και Γιάννη Μήτρου, Σεμπαστιάν Τσιφή, Φερνάρτο Φλόρες. Την χαρακτηρίζουν η εκρηκτική οργή, η ζωώδης επιθετικότητα, ο σπαραγμός και η οδύνη του ανεκπλήρωτου, ο φόβος αλλά και ο σαρκασμός για τη θνητότητα και την ατέλεια της ύπαρξης και η λαίμαργη επιθυμία για ισχύ και εξουσία. Στην ενότητα Αφάρ που επιμελείται η Souzana Fais και που επικεντρώνει στο τέλος του ανθρωπισμού και την διερεύνηση μιας νέας αντίληψης για τις σχέσεις ανθρώπου και φύσης, ανθρώπου και ζώου, ανθρώπου και πραγμάτων. Στην Μεταστοιχείωση της Νίκης Παπασπύρου και του Στρατή Πανταζή, που θέλει να επιστρέψει στην αρχέγονη και αρχετυπική πολυπλοκότητα του νοήματος και στην πολυπρισματική θέαση της πραγματικότητας. Δεν είναι τυχαία η επίκληση στην προτροπή του Leonardo da Vinci: «Μάθετε πως να βλέπετε. Συνειδητοποιείστε ότι όλα συνδέονται με όλα τα υπόλοιπα». Στην ενότητα Old Rabbit/New tricks του Γιώργου Γεωργακόπουλου όπου δεσπόζει το «Kiss me» του Capten φτιαγμένο από κατσαρίδες πάνω σε ροζ επιφάνεια, όπως το άτρωτο Κακό περιγελά τα υπολείμματα της ανθρώπινης ενσυναίσθησης και τέλος στο Potential της Έλλης Αντωνίου σε επιμέλεια Οντέτ Κουζού. Εδώ ο θεατής καλείται να αυτό-εγκλωβιστεί σε ένα σκοτεινό και αποπνικτικό δωμάτιο και να σταθεί αντιμέτωπος με ένα τοπίο γεμάτο σκιές από τη γη της Νέκυιας και λόγους παραληρηματικούς και πένθιμους για «ένα παρόν που ξεδιπλώνεται» σαν ρευστή, κολλώδης ύλη και «ένα υπερβολικά υπολογισμένο μέλλον που όμως παραμένει απρόβλεπτο» και άρα ανοίκειο.