Ο Ίλια Μπουντράιτσκις είναι αριστερός, ρώσος δημοσιογράφος και συγγραφέας, ο οποίος εδώ και λίγο καιρό είναι εγκαταστημένος στην Κωνσταντινούπολη. Πρόσφατα μετείχε σε πάνελ συζήτησης για τον πόλεμο στην Ουκρανία, που έγινε στο πλαίσιο του αντιρατσιστικού φεστιβάλ. Σήμερα φιλοξενούμε εδώ μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη που έδωσε στη δημοσιογράφο Ναόμι Κοέν, η οποία δημοσιεύτηκε στις 8 Ιουνίου 2022 την ιστοσελίδα του ρωσικού περιοδικού Russian Dissent, με τίτλο “The Fractured Russian Opposition” [Η κατακερματισμένη ρωσική αντιπολίτευση] (https://www.dissentmagazine.org/online_articles/the-fractured-russian-opposition).
Χ.Γο.
(6).jpg)
Η ρωσική αντιπολίτευση έχει καταστραφεί πολιτικά. Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που είναι στη φυλακή και κάποιοι άλλοι που εγκατέλειψαν τη χώρα.
Οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν επιβάλει έναν μακρύ κατάλογο κυρώσεων στην Ρωσία, στις οποίες περιλαμβάνονται ο αποκλεισμός των ρωσικών τραπεζών από το τραπεζικό σύστημα SWIFT, η απαγόρευση των εισαγωγών στην ΕΕ ρωσικού πετρελαίου, η απαγόρευση στις πτήσεις ρωσικών αεροσκαφών, η επιβολή υψηλών εισαγωγικών δασμών σε ορισμένα ρωσικά προϊόντα, και έναν ακόμη μεγαλύτερο κατάλογο απαγορεύσεων στον ιδιωτικό τομέα, συμπεριλαμβανομένης της ρωσικής πολιτιστικής παραγωγής. Αυτές οι κυρώσεις δεν στοχεύουν μόνο τους ρώσους ολιγάρχες∙ φαίνεται ότι στόχος τους είναι και οι απλοί Ρώσοι, έτσι ώστε να προκληθεί οργή κατά του Πούτιν και της εισβολής του. Πιστεύετε ότι οι κυρώσεις θα πετύχουν τον στόχο τους να πλήξουν τη δημοτικότητα του Πούτιν -η οποία ήδη φαίνεται να πέφτει- ή θα κάνουν τους επισφαλείς εργαζόμενους ακόμη πιο επισφαλείς και θα αυξήσουν την αυστηρότητα της καταστολής; Για παράδειγμα, οι ντελιβεράδες στην Μόσχα οι οποίοι διαμαρτυρήθηκαν πρόσφατα για περικοπή των μισθών τους, που είναι στο επίπεδο της φτώχειας, υπήρξαν θύματα βίαιης καταστολής. Θα συμβούν κι άλλα γεγονότα σαν κι αυτό στο μέλλον;
Πριν αρχίσει ο πόλεμος, τα περισσότερα από τα ανεξάρτητα συνδικάτα είχαν ήδη εξοντωθεί ή περιθωριοποιηθεί. Τώρα, θα στοχοποιηθούν περισσότερο, ακόμα κι αν απλώς διαμαρτύρονται για περικοπές προσωπικού στους χώρους εργασίας τους, οι οποίες είναι πολύ μεγάλες στην αυτοκινητοβιομηχανία και σε ορισμένες άλλες βιομηχανίες που πλήττονται από τις κυρώσεις.
Σχετικά με το ερώτημα αν οι κυρώσεις θα μπορούσαν να προκαλέσουν οργή κατά του Πούτιν η απάντηση είναι: σίγουρα όχι. Αυτό που κάνουν είναι να αποδεικνύουν τον ισχυρισμό του Πούτιν ότι οι αυτές αποτελούν μέρος του πολέμου που ξεκίνησε η Δύση εναντίον της Ρωσίας. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να καταλάβουν από ποιον προέρχονται οι διάφοροι περιορισμοί. Για παράδειγμα, πολλοί Ρώσοι πιστεύουν ότι η απαγόρευση του Instagram είναι μέρος των αμερικανικών κυρώσεων, αλλά δεν είναι∙ είναι μέρος της ρωσικής αμυντικής στρατηγικής κατά της αμερικανικής επιρροής.
Αν προσέξετε τη ρωσική προπαγάνδα, υπάρχουν δύο βασικές απόψεις για τις κυρώσεις. Η πρώτη είναι ότι αποτελούν μέρος του πολέμου κατά της Ρωσίας και ότι πρέπει να υποφέρουμε, να παραμείνουμε περήφανοι και να αντισταθούμε σ’ αυτές, μαζί με την κυβέρνηση. Αυτή είναι μια άποψη που την συμμερίζονται πολλοί. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο της κρατικής προπαγάνδας – που μπορεί να σας ακούγεται παράξενο- είναι ότι η δυτική οικονομία υποφέρει περισσότερο από τις κυρώσεις από ό,τι η Ρωσία. Υπάρχουν πολλά άρθρα στις φιλοκυβερνητικές εφημερίδες που λένε ότι οι Δυτικοευρωπαίοι υποφέρουν ήδη λόγω της αύξησης των τιμών. Αυτό δίνει στο μεγαλύτερο μέρος του ρωσικού κοινού μια πολύ στρεβλή εικόνα της πραγματικότητας.
Υπερβάλλει στη σημασία της ρωσικής οικονομίας.
Ναι. Επίσης, υπάρχει ένα επιχείρημα πίσω από αυτή την άποψη: επειδή η Δύση υποφέρει περισσότερο από τις δικές της κυρώσεις, θα τις σταματήσει σύντομα. Αυτό αντιστοιχεί σε μια άλλη άποψη: ότι ο πόλεμος, ή η «ειδική επιχείρηση», θα τελειώσει σύντομα.
Αλλά η γραφειοκρατική τάξη, η οποία είναι αυτή που στηρίζει περισσότερο τον Πούτιν και την εισβολή, θα χάσει επίσης πολλά από αυτές τις κυρώσεις.
Ναι, όσοι ανήκουν σ’ αυτήν θα υποστούν απώλειες, αλλά όχι βέβαια τόσο μεγάλες όσο οι απλοί άνθρωποι, δεδομένου ότι δεν θα χάσουν τις δουλειές τους. Θα έχουν πιθανόν μια μείωση του επιπέδου της κατανάλωσής τους. Δεν θα ταξιδεύουν στο εξωτερικό. Αλλά οι θέσεις εργασίας τους είναι ασφαλείς λόγω της αφοσίωσής τους στο καθεστώς. Και αυτό είναι πολύ πιο σημαντικό γι' αυτούς από τις συνέπειες των κυρώσεων. Οι εργαζόμενοι στις μεγάλες επιχειρήσεις, ειδικά σε αυτές που σχετίζονται με την αυτοκινητοβιομηχανία, τη μεταλλουργική βιομηχανία κ.ο.κ., θα επηρεαστούν πολύ από τις κυρώσεις - ήδη επηρεάζονται. Οι περισσότερες διεθνείς εταιρείες απλώς θα κλείσουν τα εργοστάσιά τους. Η Renault, η οποία ελέγχει ένα μέρος της AvtoVAZ, της μεγαλύτερης αυτοκινητοβιομηχανίας στη Ρωσία, αποφάσισε πρόσφατα να πουλήσει το εργοστάσιό της στη Μόσχα. Υπάρχουν χιλιάδες εργαζόμενοι σ’ αυτό το εργοστάσιο. Η Renault το πούλησε στην κυβέρνηση για ένα ρούβλι, μια συμβολική τιμή, και το μέλλον της επιχείρησης είναι ασαφές. Η κυβέρνηση δήλωσε ότι θα κάνει μετατροπές στο εργοστάσιο ώστε αυτό να παράγει ρωσικά αυτοκίνητα. Αλλά το πώς αυτό θα λειτουργήσει σε καθεστώς κυρώσεων και διεθνούς απομόνωσης είναι πολύ δύσκολο να προβλεφθεί.
Εργάτες δεν έχουν απολυθεί ακόμα. Δεν έχουν υπάρξει μαζικές απολύσεις.
Δεν έχουν απολυθεί ακόμα, αλλά βρίσκονται σε καθεστώς άδειας άνευ αποδοχών. Πρόκειται για μια στρατηγική κοινωνικής σταθεροποίησης, δανεισμένη από τις πρακτικές της Ρωσίας τη δεκαετία του 1990. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας σοκ, οι περισσότεροι εργαζόμενοι δεν πληρώνονταν για μήνες, αλλά διατηρούσαν τις δουλειές τους, οπότε δεν διαμαρτύρονταν πολύ.
Ο Πούτιν χρησιμοποίησε πολλές ιστορικές αναφορές για να δικαιολογήσει την εισβολή. Ως ιστορικός, ποια αντι-αναφορά θεωρείτε πιο χρήσιμη για να περιγράψετε όσα συμβαίνουν αυτή τη στιγμή; Έχετε γράψει εκτενώς για την ιστορική συνέχεια της αριστερής διαφωνίας στη Σοβιετική Ένωση. Πιστεύετε ότι υπάρχουν κάποιοι παραλληλισμοί που μπορούν να γίνουν σήμερα με τη Σοβιετική Ένωση -ίσως η ατμόσφαιρα του Ψυχρού Πολέμου, ή η σοβιετική εισβολή στην Ουγγαρία; Ή θα μας παραπέμπατε σε πρόσφατα μετασοβιετικά ή ακόμη και μη ρωσικά παραδείγματα;
Αν θέλετε να κάνετε παραλληλισμούς με άλλες στιγμές της ρωσικής ιστορίας, νομίζω ότι ο Κριμαϊκός Πόλεμος στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα θα ήταν πολύ πιο χρήσιμος. Εκείνη ήταν μια στιγμή κατά την οποία η ρωσική αυτοκρατορία υπερεκτίμησε τη δύναμή της. Υπήρχε ένα ενιαίο μέτωπο δυτικών εθνών εναντίον της χώρας. Και τα επιχειρήματα του Πούτιν είναι πολύ πιο κοντά στα ρωσικά επιχειρήματα για τον Κριμαϊκό Πόλεμο παρά στη σοβιετική κοσμοθεωρία. Γινόταν λόγος για την αδαή Δύση, τις πνευματικές αξίες και το φως του αληθινού χριστιανισμού και για την ανάκτηση ιστορικών ρωσικών εδαφών.
Πριν από μερικές εβδομάδες, διάβασα ένα τμήμα των ημερολογίων του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, ένα είδος προσωπικής εφημερίδας που εξέδιδε στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Αν θέλετε να κατανοήσετε την ουσία της ρωσικής συντηρητικής σκέψης και του σοβινισμού στο υψηλότερο επίπεδο έκφρασης πρέπει να διαβάσετε αυτά τα ημερολόγια.
Υπήρχε μια επιστολή για τον ρωσοτουρκικό πόλεμο που διεξήχθη στα τέλη της δεκαετίας του 1870, τον οποίο κέρδισε η Ρωσία. Η Βουλγαρία έγινε ανεξάρτητη εξαιτίας αυτού του πολέμου. Η κύρια ρωσική δικαιολογία για τον πόλεμο αυτόν ήταν ότι ο στόχος του ήταν να βοηθήσει τους νοτιοσλαβικούς λαούς που υπέφεραν από τη μουσουλμανική κυριαρχία, η οποία υποστηριζόταν από τη Δύση, ιδίως από τη Μεγάλη Βρετανία. Το κύριο επιχείρημα ήταν: «Εσείς οι Δυτικοί μιλάτε πάντα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ελευθερία, την αυτοδιάθεση, τη δημοκρατία και ούτω καθεξής. Τι λέτε για τις ελευθερίες των σλάβων αδελφών μας που υποφέρουν στην τρομερή, καθυστερημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία; Ή μήπως αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι άνθρωποι; Γι' αυτό το λόγο πρέπει να ξαναστήσουμε τη ρωσική σημαία στην ιερή πόλη της Κωνσταντινούπολης, προκειμένου να την απελευθερώσουμε από τις βάρβαρες δυνάμεις που την κυβερνούν εδώ και αιώνες».
Εδώ έχετε ήδη όλα τα στοιχεία της αφήγησης του Πούτιν: απελευθερώνουμε κάποιον, και αυτή η απελευθέρωση δεν αναγνωρίζεται από τη Δύση λόγω της υποκρισίας της Δύσης, που δείχνει την έλλειψη οικουμενικότητας στον λόγο της για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Αν προσέξετε τα επιχειρήματα που δικαιολογούσαν τις σοβιετικές εισβολές στην Ουγγαρία ή την Τσεχοσλοβακία θα δείτε ότι αυτά ήταν τελείως διαφορετικά- το κύριο επιχείρημα ήταν η υπεράσπιση του σοσιαλισμού από την αντεπανάσταση. Στην Ουκρανία δεν υπάρχουν οικουμενικά επιχειρήματα- υπάρχει αυτή η αντιδυτική μεσσιανική ρητορική. Υπάρχει υπερεκτίμηση των ρωσικών ικανοτήτων, της ρωσικής ισχύος, και μια λανθασμένη εκτίμηση του πραγματικού συσχετισμού δυνάμεων στην Ευρώπη και στον κόσμο.
Το κύριο μάθημα του Κριμαϊκού Πολέμου ήταν ότι δεν μπορείς να έχεις όλες τις δυτικές χώρες εναντίον της Ρωσίας. Πρέπει να έχεις κάποιους συμμάχους ανάμεσά τους. Οι επόμενοι ρώσοι αυτοκράτορες έλαβαν υπόψη τους αυτό το μάθημα, σχηματίζοντας συμμαχίες με την Γερμανία, και στη συνέχεια με την Γαλλία υπό τον Αλέξανδρο Γ'. Φαίνεται όμως ότι αυτά τα μαθήματα δεν είναι πλέον επίκαιρα.
Υπάρχει μια άποψη στη ρωσική προπαγάνδα ότι, κατά κάποιο τρόπο, η Ρωσία είναι σήμερα σε πολύ καλύτερη κατάσταση από εκείνη στην οποία ήταν κατά τη διάρκεια της Σοβιετικής Ένωσης. Και αν χάσαμε τον πρώτο Ψυχρό Πόλεμο, θα κερδίσουμε τον δεύτερο. Αυτό ήταν ένα σημαντικό μέρος του πολιτικού φαντασιακού της ρωσικής ελίτ, ακόμη και πριν από την εισβολή: ότι είναι ισχυρότερη από τη Σοβιετική Ένωση.
Η αντιπολίτευση στον Πούτιν απέκτησε δυναμική τα τελευταία χρόνια, όπως φάνηκε κυρίως από τις διαμαρτυρίες για τις δημοτικές εκλογές της Μόσχας το 2019. Τι συμβαίνει σ’ αυτή την αντιπολίτευση σήμερα; Είπατε σε κάποια συνέντευξή σας λίγο μετά την εισβολή ότι η καταστολή του περασμένου έτους εμπόδισε τη δημιουργία ενός οργανωμένου αντιπολεμικού κινήματος. Αντίθετα, η δημόσια κριτική στον πόλεμο φαίνεται να είναι αυθόρμητη και περιορισμένης εμβέλειας. Ποιοι είναι οι σημερινοί διαδηλωτές; Τι κάνουν τώρα; Και, θεωρείτε ότι η εισβολή στην Ουκρανία τους ριζοσπαστικοποιεί, ή τους οδηγεί στη διακοπή των σχέσεών τους με τη Ρωσία;
Οι περισσότεροι από αυτούς που συμμετέχουν στις αντιπολεμικές διαδηλώσεις είναι σχεδόν οι ίδιοι με όσους συμμετείχαν στις διαδηλώσεις κατά της σύλληψης του Αλεξέι Ναβάλνι το 2021, ή κατά της νοθείας στις εκλογές της Μόσχας. Πρόκειται κυρίως για νέους ανθρώπους που ήταν ήδη πολιτικοποιημένοι, οι οποίοι ήδη εμπιστεύονται τα αντιπολιτευτικά μέσα ενημέρωσης πολύ περισσότερο από την επίσημη προπαγάνδα.
Τα τελευταία τρία ή τέσσερα χρόνια σχηματίστηκε ένα στρώμα ενεργών, μορφωμένων νέων στις μεγάλες πόλεις που πίστευαν ότι οι διαμαρτυρίες τους θα μπορούσαν να είναι κατά κάποιο τρόπο αποτελεσματικές. Μέχρι τη στιγμή που ξεκίνησε ο πόλεμος πίστευαν ότι πιθανότατα δεν θα μπορούσαν να τον σταματήσουν, αλλά θα μπορούσαν να επηρεάσουν κάπως ένα ευρύτερο κοινό.
Αυτό δεν συνέβη. Δεν μπορεί κάποιος να συμμετέχει σε πολιτικές διαμαρτυρίες που έχουν μια καθαρά απαισιόδοξη προοπτική. Μετά από λίγο καιρό φάνηκε καθαρά ότι αυτές οι διαμαρτυρίες υποβαθμίστηκαν κοινωνικά και πολιτικά. Πολλοί άνθρωποι συνελήφθησαν, κάποιοι αποβλήθηκαν από τα πανεπιστήμιά τους, κάποιοι έχασαν τη δουλειά τους. Φυσικά αυτό δημιουργεί μια απαισιόδοξη ατμόσφαιρα.
Δεν νομίζω ότι αυτοί οι άνθρωποι ριζοσπαστικοποιήθηκαν από αυτά τα γεγονότα, γιατί ήταν ήδη αρκετά ριζοσπαστικοί. Μεταξύ αυτών που συμμετείχαν στις διαδηλώσεις υπήρχαν και κάποιοι μετριοπαθείς που είχαν κάποιες ψευδαισθήσεις για τη φύση της ρωσικής κυβέρνησης. Αλλά το κύριο πρόβλημα ήταν ότι τα ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού δεν συμμετείχαν σε αυτές τις διαμαρτυρίες και δεν προσελκύστηκαν από την ατζέντα τους.
Έχεις δει κάποιες εξελίξεις στους Ρώσους που είναι κατά του πολέμου, οι οποίοι είναι οργανωμένοι και οργανώνονται για κάποιο διάστημα; Ποια είναι η άποψή σας για το γεγονός ότι όλοι ξαφνικά ασχολούνται με το ίδιο θέμα, μερικές φορές στις ίδιες λίγες πόλεις εκτός Ρωσίας; Αποτελεί η αντίθεση στον πόλεμο μια ευκαιρία των αριστερών για νέες συμμαχίες;
Ο πόλεμος προκάλεσε έναν πολύ βαθύ διχασμό στο εσωτερικό της ρωσικής Αριστεράς, αυξάνοντας τις ήδη υπάρχουσες διαιρέσεις. Η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος εξέφρασε την πλήρη υποστήριξή της στον πόλεμο, όπως έκαναν και ορισμένες πιο ριζοσπαστικές σταλινικές ομάδες. Ταυτόχρονα, ορισμένα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος, συμπεριλαμβανομένων των μελών του κοινοβουλίου της πόλης της Μόσχας και ορισμένων άλλων περιφερειακών συμβούλων, ήταν κατά του πολέμου. Ορισμένοι από αυτούς διαγράφηκαν από το κόμμα εξαιτίας αυτής της θέσης τους. Ήταν σαφές ότι υπήρχαν ήδη δύο στρατόπεδα στο εσωτερικό της ρωσικής Αριστεράς.
Πάντως, σίγουρα σήμερα δεν είναι η καλύτερη στιγμή για στρατολόγηση μελών ή για τη δημιουργία νέων συμμαχιών, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο. Οι περιφερειακές εκλογές που κανονικά θα γίνονταν το φθινόπωρο πιθανότατα θα ακυρωθούν.
Τι γίνεται με τις συμμαχίες με άλλες πολιτικές ομάδες εκτός της Αριστεράς; Έχετε διαπιστώσει ότι το αντιπολεμικό συναίσθημα τις φέρνει πιο κοντά;
Η ρωσική αντιπολίτευση έχει καταστραφεί πολιτικά. Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που είναι στη φυλακή και κάποιοι άλλοι που εγκατέλειψαν τη χώρα. Δεν μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει αντιπολίτευση, γιατί όλες οι δομές έχουν καταστραφεί. Και αυτή η Αριστερά για την οποία μιλάμε είναι απλώς κάποιες μικρές ομάδες ανθρώπων που εκφράζονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Ταυτόχρονα, υπάρχει το άνοιγμα νέων μέσων ενημέρωσης, κυρίως από πολλούς Ρώσους που πηγαίνουν στο εξωτερικό και αντιμετωπίζουν μικρότερη λογοκρισία. Μπορεί κάποιος να δημιουργήσει τον δικό του οργανισμό νέων μέσων ενημέρωσης. Πρόκειται για την αναβίωση μιας ανοργάνωτης αντιπολίτευσης ή τουλάχιστον της ύπαρξης ενδιαφέροντος για τη δημιουργία εναλλακτικών μέσων ενημέρωσης;
Σήμερα ξεκινούν πολλά νέα σχέδια επειδή ένας μεγάλος αριθμός δημοσιογράφων που έχασαν τη δουλειά τους μετακόμισαν στο εξωτερικό. Ορισμένα παλιά μέσα ενημέρωσης καταστράφηκαν και κάποια άτομα που απασχολούνταν εκεί δημιούργησαν νέα μέσα. Το βασικό πρόβλημα είναι ότι τα περισσότερα από αυτά δεν έχουν μια σαφή πολιτική πλατφόρμα. Ή δεν διαφέρουν πολιτικά πολύ μεταξύ τους.
Αν παρατηρήσετε τα περισσότερα από αυτά τα νέα εγχειρήματα θα διαπιστώσετε ότι προσφεύγουν σε ειδικούς που έχουν όλοι τις ίδιες αντιλήψεις. Υπάρχουν, ας πούμε, είκοσι παλιοί φιλελεύθεροι που έχουν ήδη φύγει από την Ρωσία, οι οποίοι εμφανίζονται σε όλα τα διαφορετικά κανάλια του YouTube. Λένε τα ίδια λόγια: ότι το κύριο πρόβλημα στην Ρωσία είναι αυτή δεν αποκομμουνιστικοποιήθηκε πριν από τριάντα χρόνια. Γι' αυτό αποκαταστάθηκε η KGB και ο Πούτιν είναι ένα σοβιετικό ζόμπι που προσπαθεί να καταλάβει τον κόσμο. Αυτές οι απόψεις είναι σαν ζόμπι. Τις παρήγαγε η προηγούμενη γενιά, αλλά με κάποιο τρόπο επηρεάζουν σήμερα ανθρώπους που είναι είκοσι ετών.
Αν μπορέσουμε να προτείνουμε κάποιου είδους εναλλακτική πρόταση, ίσως αυτή θα κατάφερνε να προσελκύσει κάποιους ανθρώπους που προηγουμένως επηρεάζονταν κυρίως από αυτά τα φιλελεύθερα μέσα ενημέρωσης. Αλλά φυσικά, το καθήκον μας δεν είναι μόνο να επηρεάσουμε αυτούς τους συγκεκριμένους ανθρώπους, αλλά και να βρούμε έναν τρόπο να μιλήσουμε με ανθρώπους που βρίσκονται εκτός αυτής της φιλελεύθερης σφαίρας επιρροής, αυτής της φιλελεύθερης πολιτικής κουλτούρας.
Θεωρείτε ότι το γεγονός πως βρίσκεστε εκτός Ρωσίας σας βοήθησε να δημιουργήσετε δεσμούς με ομολόγους σας από την Ουκρανία ή από άλλα μετασοβιετικά κράτη; Οι άνθρωποι που συναντήσατε στο εξωτερικό επηρέασαν τις ιδέες σας ή σας οδήγησαν στη δημιουργία νέων σχεδίων;
Ναι, φυσικά. Το πιο σημαντικό είναι να υπάρχουν φωνές από την Ουκρανία. Και αν εργάζεσαι σε καθεστώς λογοκρισίας μέσα στην Ρωσία αυτό είναι απολύτως αδύνατο.
Δεν μπορούμε να προβλέψουμε πώς θα εξελιχθεί αυτή η λογική της λογοκρισίας στη Ρωσία. Υπάρχει ήδη ένας νόμος που επιβάλλει περιορισμούς σε μη φιλικές χώρες -τις περισσότερες χώρες της Ευρώπης. Επίσης, έχουμε μια νέα εκδοχή του νόμου περί ξένων πρακτόρων, σύμφωνα με την οποία μπορεί κάποιος να χαρακτηριστεί ως ξένος πράκτορας απλώς και μόνο επειδή κοινολογεί υλικό από το εξωτερικό που μπορεί να ασκήσει κάποια επιρροή στον κόσμο- δεν έχει σημασία αν κερδίζει χρήματα στο εξωτερικό ή όχι. Εάν κάποιος δημοσιεύσει μια συνέντευξη από ένα άτομο που είναι στην Γερμανία θα μπορούσε εύκολα να χαρακτηριστεί ως ξένος πράκτορας. Πράγμα που πραγματικά μετατρέπει τη ζωή του σε κόλαση.
Μετάφραση: Χάρης Γολέμης