Το σύγχρονο ψηφιακό ειδησεογραφικό περιβάλλον, και ιδιαίτερα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έχουν επιφέρει ραγδαίες αλλαγές στην ανάδειξη πολιτικών θεμάτων, οι οποίες αναπόφευκτα επηρεάζουν την πολιτική στάση και συμπεριφορά. Φυσικά, η στάση και η συμπεριφορά των πολιτών όσον αφορά τα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα διαμεσολαβείται από πάμπολλους παράγοντες, ατομικούς και κοινωνικούς, αλλά τις πληροφορίες με βάση τις οποίες οι πολίτες παίρνουν πολιτικές αποφάσεις, τις διακινούν τα μέσα ενημέρωσης. Και μολονότι, ανέκαθεν, όλα τα μέσα χρησιμοποιούσαν διάφορες στρατηγικές για να προσελκύσουν το κοινό τους, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ) εκμεταλλεύονται νέα εργαλεία και τεχνικές, μεταβάλλοντας το ειδησεογραφικό περιβάλλον θεαματικά.
Προκαταλήψεις, σύγχυση και εντυπωσιασμός
Αντίθετα, ο τρόπος με τον οποίο οι πολίτες επεξεργάζονται νοητικά τις πληροφορίες, παραμένει σχετικά αμετάβλητος. Η ψυχολογική έρευνα της ανθρώπινης σκέψης τεκμηριώνει ότι:
1. Η αναζήτηση πληροφοριών που μειώνουν την αβεβαιότητα και συμβάλλουν στην αίσθηση ελέγχου της ζωής μας, είναι έμφυτη ανθρώπινη ανάγκη. Είμαστε εγγενώς προκαθορισμένοι να αναζητάμε ειδήσεις και ειδικά εκείνες που αφορούν την ευημερία μας.
2. Είμαστε, όμως, γνωστικά φειδωλοί. Ο νους και η σκέψη ακολουθούν την αρχή της απλότητας και της οικονομίας και γι’ αυτό τείνουμε να επεξεργαζόμαστε τις πληροφορίες καταβάλλοντας όσο το δυνατόν λιγότερο κόπο, με τον απλούστερο τρόπο, στον μικρότερο δυνατό χρόνο –πιθανώς για λόγους διατήρησης των νοητικών πόρων για περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης– και αναζητάμε απλές και συνεκτικές ερμηνείες και χαρακτηρισμούς (εξ ου και η επιτυχία των διαφημιστικών σλόγκαν).
3. Η ενεργός μνήμη, που είναι υπεύθυνη για την τρέχουσα επεξεργασία των πληροφοριών, έχει περιορισμένες δυνατότητες ως προς τον ρυθμό και την ποσότητα των πληροφοριών που μπορεί να διαχειριστεί ταυτοχρόνως. Δεν μπορούμε να επεξεργαστούμε μεγάλο όγκο πληροφοριών σε γρήγορη ροή. Όταν ο νους κατακλύζεται από πληροφορίες περισσότερες από όσες μπορεί να διαχειριστεί, αυξάνεται ο γνωστικός φόρτος και ο κόπος, και είναι πιθανό να προκληθεί νοητική σύγχυση ή εξουθένωση και, ακολούθως, παραίτηση από την ενημέρωση ή στροφή προς πιο εύπεπτες πληροφορίες.
4. Νοητική υπερφόρτωση και σύγχυση προκαλείται και από το συναισθηματικό φορτίο των πληροφοριών. Οι έντονα συγκινησιακά φορτισμένες πληροφορίες, ενώ αρχικά ελκύουν το ενδιαφέρον, εκτρέπουν γρήγορα την προσοχή, από την εις βάθος, κριτική επεξεργασία τους στην αποκατάσταση της ευεξίας.
5. Αντίθετα, με την ευρέως διαδεδομένη άποψη ότι οι άνθρωποι είναι ικανοί για πολυδιεργασία, οι έρευνες δείχνουν ότι η εστίαση της προσοχής είναι μονομερής και διασπάται εύκολα. Ειδικά στην οθόνη, όπου οι ειδήσεις παρουσιάζονται εντυπωσιακά σκηνοθετημένες, μέσα από παράλληλη παράθεση ιστοριών και στοιχείων που δεν έχουν τίποτα κοινό, πλην του ότι είναι επίκαιρα και συμπερασματικά.
6. Κάθε νέα πληροφορία που προσλαμβάνουμε, τη συνδέουμε με πληροφορίες που ήδη διαθέτουμε. Ό,τι δεν ταιριάζει με την προϋπάρχουσα γνώση μας, δεν αφομοιώνεται εύκολα. Αυτό δημιουργεί τη λεγόμενη προκατάληψη επιβεβαίωσης, δηλαδή την τάση να συγκρατούμε πληροφορίες που επιβεβαιώνουν αυτά που ήδη πιστεύουμε ή γνωρίζουμε και να απορρίπτουμε όσες δεν ταιριάζουν. Αντίστοιχους νοητικούς κανόνες ακολουθεί και η συλλογιστική πλάνη, δηλαδή η συναισθηματικά προκατειλημμένη σκέψη που καταλήγει στις επιθυμητές αποφάσεις, χωρίς συστηματική ανάλυση των τεκμηρίων.
7. Επειδή στη μακρόχρονη μνήμη καταγράφονται ευκολότερα και παγιώνονται οι πληροφορίες που είναι εύκολα κατανοητές, επαναλαμβάνονται και εμπλουτίζονται συστηματικά με νέες λεπτομέρειες, όταν μια συγκεκριμένη ερμηνεία ενός συμβάντος ακούγεται συχνά και εμπλουτίζεται με νέα στοιχεία, αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο πιστευτή. Έτσι, όταν μια ερμηνεία εδραιωθεί, αντιστέκεται σθεναρά στην αλλαγή (επίδραση του πρότερου). Το φαινόμενο αυτό είναι ισχυρότερο όταν μια είδηση είναι εντυπωσιακή, ανεξάρτητα από το αν είναι ακριβής ή όχι.
ΜΚΔ, ένα εύκολο καταφύγιο
Είναι προφανές ότι οι νοητικές λειτουργίες στα σημεία 3, 4 και 5 πιο πάνω καταπονούνται σε μεγάλο βαθμό μέσα στο σύγχρονο πολυπληροφοριακό περιβάλλον. Και με δεδομένη την ανάγκη να είμαστε ενημερωμένοι, αλλά με το λιγότερο δυνατό γνωστικό κόπο, τα ΜΚΔ προσφέρουν μια εύκολη καταφυγή, γιατί εκεί βρίσκουμε ειδήσεις –καθώς και σχόλια άλλων στις ειδήσεις– που είναι σύντομα και εύκολα σαν σλόγκαν, αλλά τις περισσότερες φορές αποφθεγματικά, ρηχά και συναισθηματικά φορτισμένα. Σπανίως γίνεται πραγματικός διάλογος στα ΜΚΔ. Όταν υπάρχει διαφωνία, οξύνονται τα σχόλια και οι χρήστες αφήνουν τις αντιπαραθέσεις τους στη μέση, απλώς επειδή δεν συμφωνούν, ενώ οι οπαδοί της μιας ή της άλλης άποψης επιβραβεύουν ή επικρίνουν, ανάλογα με το ποια άποψη επιβεβαιώνει την προσωπική τους θέση (σημείο 6 πιο πάνω).
Τα μέσα ενημέρωσης πάντοτε αξιοποιούσαν όποιες τεχνικές και εργαλεία είχαν διαθέσιμα, για να προσελκύσουν το κοινό τους. Παμπάλαια τεχνική είναι η δραματοποίηση της είδησης, η επένδυσή της με συναισθήματα που προσελκύουν το κοινό, με τον φόβο και την απειλή να έχουν την πιο ισχυρή επίδραση, προφανώς γιατί αφορούν την ευημερία μας. Η δραματοποίηση, όμως, εκτρέπει την προσοχή από το νόημα της είδησης στα συγκινησιακά δυνατά της σημεία. Οι ειδικές λεπτομέρειες χάνονται και όταν προσπαθούμε να τις θυμηθούμε, ανακαλούμε πρώτα το συναίσθημα που προκάλεσε η είδηση κι έπειτα μόνον τις λεπτομέρειες που είναι συμβατές με το συναίσθημα αυτό. Χάνεται, δηλαδή, το πληροφοριακό περιεχόμενο και αυξάνει ακόμη περισσότερο η συναισθηματική εμπλοκή. Τα ΜΚΔ, μέσα από τους αλγορίθμους τους, προτάσσουν πληροφορίες συναισθηματικού περιεχομένου, που ελκύουν την προσοχή του χρήστη, με αποτέλεσμα την υπερέκθεση του στον εντυπωσιασμό και την υποέκθεση του σε ειδήσεις με πληροφοριακό περιεχόμενο.
Είναι γνωστό ότι η δραστηριότητα του χρήστη στα ΜΚΔ καταγράφεται και πουλιέται. Οι πλατφόρμες επιλέγουν το περιεχόμενο που προτάσσουν για μας, ανάλογα με τους συνδέσμους που ανοίγουμε, τα σχόλια που κάνουμε, ή τις δηλώσεις για το τι μας αρέσει και τι όχι. Έτσι, εκτιθέμεθα όλο και περισσότερο, και μάλλον ανεπίγνωστα, σε ό,τι ήδη γνωρίζουμε, πιστεύουμε ή προτιμάμε, ενώ ταυτοχρόνως μειώνεται η πιθανότητα να συναντήσουμε πολυφωνία και απόψεις διαφορετικές, που θα συνέβαλαν σε αντικειμενικότερη πληροφόρηση, σε τριβή με τον αντίλογο και σε ουσιαστικό διάλογο. Οι αλγόριθμοι των ΜΚΔ εντείνουν έτσι την προκατάληψη επιβεβαίωσης και τη συλλογιστική πλάνη, στις οποίες ήδη ρέπουμε (σημείο 6 πιο πάνω), στενεύοντας το οπτικό μας πεδίο και εντείνοντας την πόλωση. Ο αλγόριθμος του Facebook, π.χ., αναλύοντας 300 like, μπορεί να προβλέψει την προσωπικότητα του χρήστη με μεγαλύτερη ακρίβεια απ’ ό,τι ο/η σύντροφός του και να προτάξει προσωποποιημένη διαφήμιση1. Η πολιτική χρήση αυτής της δυνατότητας είναι περιττό να σχολιαστεί.
Συρρίκνωση της εμβάθυνσης και της πολιτικοποίησης
Τα ΜΚΔ πολλαπλασιάζουν την πιθανότητα έκθεσης σε ψευδείς ή παραπλανητικές πληροφορίες, καθώς η δύναμη των αλγορίθμων να προωθούν περιεχόμενο που εμπλέκει συναισθηματικά το κοινό, συνδυάζεται με την τάση των πολιτών να ελκύονται από δυσάρεστες ειδήσεις που απειλούν την ευημερία τους. Αυτό φάνηκε πολύ καθαρά στην πρόσφατη πανδημία. Οι πολίτες που έκαναν υψηλή χρήση των ΜΚΔ ενέδιδαν σε θεωρίες συνομωσίας, πολύ περισσότερο από όσους ενημερώνονταν κυρίως από παραδοσιακά μέσα. Αυτό συμβαίνει και επειδή οι ειδήσεις στα ΜΚΔ αναμειγνύουν ανεπίσημα και παραπλανητικά στοιχεία –που ενισχύονται και από τη μεροληψία επιβεβαίωσης των χρηστών– με πραγματικά γεγονότα. Οι θάλαμοι αντήχησης επαναλαμβάνουν, εμπλουτίζουν και παγιώνουν τις ατεκμηρίωτες ερμηνείες. Αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό, εάν καταλήξει να ορίζει την πολιτική ατζέντα σε έναν κόσμο, όπου η κοινή γνώμη διαμορφώνεται κυρίως από συναισθήματα και προσωπικές απόψεις, παρά από τα γεγονότα.
Η διαρκής συνδεσιμότητα και η διείσδυση της ψηφιακής τεχνολογίας σε όλες τις πτυχές της ζωής προκαλεί αλλαγές στη νοητική λειτουργία, στη συναισθηματική κατάσταση, στη συμπεριφορά και στις ανθρώπινες σχέσεις. Όλα γίνονται πιο ρηχά, πιο επιπόλαια, χωρίς πολλή σκέψη και με την απουσία του σώματος. Στο διαδίκτυο διαβάζουμε περισσότερο, αλλά επιφανειακότερα και αντλούμε πληροφορίες, αλλά όχι γνώση. Η εύπεπτη, ανεπίσημη πληροφορία, που αντηχεί ό,τι ήδη πιστεύουμε και επιβεβαιώνει ό,τι ήδη νομίζουμε, συνεπάγεται μια μεταστροφή από την κριτική σκέψη και τον διάλογο στην εμμονή και τη μόνωση. Σε έναν κόσμο όπου η φυσική συνύπαρξη μειώνεται, η ανταλλαγή απόψεων παίρνει οπαδικό χαρακτήρα και η γνώση ρηχαίνει, δεν δημιουργούνται ζυμώσεις. Συρρικνώνεται αισθητά το περιβάλλον μέσα στο οποίο οι άνθρωποι πολιτικοποιούνται, ενώ αντίθετα εντείνεται η αδαημοσύνη, η ημιμάθεια, η πόλωση, η αποστασιοποίηση και η παραίτηση από τα κοινά.
Σημείωση:
1. European Commission (2020). Social media influences our political behaviour and puts pressure on our democracies, new report finds. [joint-research-centre.ec.europa.eu/jrc-news/social-media-influences-our-political-behaviour-and-puts-pressure-our-democracies-new-report-finds-2020-10-27_en]