Ο Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα υπήρξε μια πολύμορφη προσωπικότητα, της οποίας το θάμβος ακτινοβολούσε σε κάθε του δραστηριότητα. Θα γινόταν, σίγουρα, ένας μεγάλος πιανίστας, αν οι γονείς του τού επέτρεπαν να συνεχίσει τις σπουδές στο Παρίσι. Συνέθετε όμως, έπαιζε πιάνο, τραγουδούσε και συχνά, λόγω της ζωντάνιας και του φλογερού του χαρακτήρα, βρισκόταν στο επίκεντρο της προσοχής όπου κι αν βρισκόταν. Επίσης ζωγράφιζε, έγραφε και έπαιζε κουκλοθέατρο, υπήρξε διευθυντής ενός πανεπιστημιακού θιάσου, της La Barraca, και πάνω από όλα καταξιώθηκε και αναγνωρίστηκε παγκοσμίως ως ποιητής και θεατρικός συγγραφέας.
Τα έργα του, ενώ είναι διαποτισμένα από το άρωμα της ανδαλουσιάνικης γης με την οποία ο ποιητής ξεκινά έναν διάλογο και μια αναζήτηση που φτάνει στα βάθη των ριζών και των προγόνων του, ωστόσο αφορούν καθολικά και υπαρξιακά ζητήματα. Ο Λόρκα συνομιλεί με ολόκληρο το σύμπαν και με αυτό τον τρόπο ενώνει την ανθρώπινη φύση με ό,τι την περιβάλλει, όπως συμβαίνει στα λαϊκά παραμύθια.
Όσο διαυγείς είναι οι πληροφορίες για τη ζωή του –ο ίδιος ο Λόρκα μας συστήνεται μέσω ενός ιδιότυπου αυτοβιογραφικού σημειώματος, που έγραψε ανάμεσα στα 1929-1930 στη Νέα Υόρκη, ενώ αναρίθμητες είναι οι βιογραφίες που έχουν γραφτεί– τόσο ασαφές είναι το τέλος του ποιητή.
Ο Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα δολοφονείται από τους εθνικιστές της Ανδαλουσίας στις 19 Αυγούστου 1936, την αυγή, στην περιοχή του Βιθνάρ σε έναν αρχαίο ελαιώνα. Το ακριβές σημείο της ταφής, τόσο του ποιητή όσο και χιλιάδων άλλων αθώων, παραμένει ως τις μέρες μας άγνωστο. Αν και το κίνητρο της δολοφονίας του παραμένει ανακριβές –με τους περισσότερους να αποφαίνονται για το ότι ήταν αριστερός, κατάσκοπος, ομοφυλόφιλος και άθεος– η δήλωση ενός φαλαγγίτη ότι «έκανε περισσότερη ζημιά με την πένα του απ’ όσοι άλλοι με τα ντουφέκια τους» καταφάσκει και καταδεικνύει την ενόχληση που πρέπει να προκαλούσε ο ποιητής στους εθνικιστές.[1]
Αυτοί που τον δολοφόνησαν προσπάθησαν να σιωπήσουν τον ποιητή και να τον αφήσουν στη λήθη. Δεν γνώριζαν όμως πως ο ισπανός ποιητής θα γινόταν σύμβολο σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Την άνοιξη του 1930 σε μια διάλεξη για το «Ντουέντε», όταν ο Λόρκα έλεγε ότι «σε καμιά άλλη χώρα ο πεθαμένος δεν είναι πιο ζωντανός απ’ την Ισπανία» δεν ήξερε πόσο προφητικά θα ήταν αυτά τα λόγια αυτά για τον ίδιο.
Πέρα όμως από το έργο του, η προσωπικότητα του Λόρκα ήταν τόσο φλογερή, εμπνευσμένη και ζωντανή που ο Μπουνιουέλ θα φτάσει να πει ότι «το καλύτερο έργο του, ήταν ο ίδιος» και ο Φρανθίσκο Χίνερ Ντε Λος Ρίος θα πει για τον ποιητή: «Η λέξη που θεωρώ τέλεια για το έργο του Φεδερίκο και για τον ίδιο τον Φεδερίκο: [είναι] θάμβος».
Το μυστήριο γύρω από τον θάνατο του Λόρκα ξετυλίγεται σε ένα ακόμη μυστήριο. Ο Σαντιάγο Ρονκαλιόλο, στο βιβλίο του «Ο Ουρουγουανός εραστής»[2] αναφέρεται σε μια ασυνήθιστη τελετή, η οποία έλαβε χώρα στο Σάλτο της Ουρουγουάης το 1953. Ο Ενρίκε Αμορίμ, ο οποίος γοητεύτηκε από τη γνωριμία του με τον Λόρκα όταν τον συνάντησε το 1933 στο Μπουένος Άιρες, διοργανώνει μια επίσημη ταφή 17 χρόνια μετά την εκτέλεσή του, προσπαθώντας να τιμήσει τη μνήμη του. Στον τύμβο που έχει ετοιμάσει, ένα τετράγωνο λευκό κουτί, αναπαύεται με ένα υπαινιγμό και μια υποψία ότι εκεί μέσα βρίσκονται τα οστά του Ποιητή. Αυτό το μνημείο, βρίσκεται στις όχθες του ποταμού Ουρουγουάη και κοντά του, σε πενήντα μέτρα απόσταση, βρίσκεται το μνημείο του Οράσιο Κιρόγα, το οποίο φτιάχτηκε επίσης με πρωτοβουλία του Αμορίμ.
Στο μνημείο, το οποίο αποτελείται από έναν τοίχο, είναι χαραγμένοι οι στίχοι του Αντόνιο Ματσάδο που είχε γράψει για τον Λόρκα μετά τον θάνατό του:
Σκαλίστε φίλοι,
Από πέτρα και σκιά στην Αλάμπρα
Έναν τύμβο για τον ποιητή
Πάνω σε μια πηγή απ’ όπου να δακρύζει το νερό
Και αιώνια να λέει: το έγκλημα έγινε στη Γρανάδα
Στη δική του Γρανάδα
Σίγουρα η επιστήμη μπορεί να αποφανθεί με πειστικά τεκμήρια, αν κάποτε ξεθάψουν το κουτί, αν τα οστά –σε περίπτωση που το αινιγματικό περιεχόμενο βέβαια έχει οστά μέσα– ανήκουν στον Λόρκα. Προς το παρόν, το λευκό κουτί παραμένει μυστήριο ως και τις μέρες μας. Θεωρώ όμως ότι έχουμε ανάγκη τον μύθο. Γιατί, η περίπτωση του Λόρκα ξεπερνάει ακόμα και τον ίδιο τον ποιητή, ανάγοντάς τον σε οικουμενικό σύμβολο των απανταχού θυμάτων.
Σημειώσεις:
1. Ian Gibson, «Η δολοφονία του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα», μτφρ. Β. Κατσάνη, Αθήνα: Δίδυμοι, 1974.
2. Σαντιάγο Ρονκαλιόλο, «Ο Ουρουγουανός εραστής: Μια αληθινή ιστορία», μτφρ. Κ. Αθανασίου, Αθήνα: Καστανιώτης, 2013.