Geogria Gotsi [Γεωργία Γκότση] - Despina Provata [Δέσποινα Προβατά] (επιμ.) «Languages, Identities and Cultural Transfers: Modern Greeks in the European Press (1850-1900)», Amsterdam University Press, 2021
Η μελέτη του ημερήσιου και περιοδικού Τύπου, πηγή ακόμη αστείρευτη της έρευνας, έχει τύχει αναγνώρισης με εργασίες ερευνητών συστηματικά ήδη από τη δεκαετία του 1980 στα καθ’ ημάς. Από τις εργασίες για τον προεπαναστατικό Τύπο υπό την καθοδήγηση του Κ.Θ. Δημαρά μέχρι την Εγκυκλοπαίδεια του ελληνικού Τύπου (2008), ο δρόμος υπήρξε μακρύς και εν πολλοίς ακανθώδης, εάν συνυπολογίσουμε τα τότε τεχνολογικά μέσα. Σε συνέχεια εκείνων των πολύκαρπων εγχειρημάτων, έρχεται τώρα ο τόμος «Languages, Identities and Cultural Transfers: Modern Greeks in the European Press (1850-1900)», προκειμένου να ορίσει μια νέα οπτική στην έρευνα του Τύπου και να σηματοδοτήσει μια καμπή στις νεοελληνικές σπουδές. Παρά το γεγονός ότι γλώσσες του τόμου είναι τα αγγλικά και τα γαλλικά, ενώ τόπος έκδοσης είναι το Άμστερνταμ, έχει σημασία να προσεχθεί από το ελληνικό κοινό, μιας και επιχειρείται η πολλαπλή διαφυγή από ένα εθνοκεντρικό μοντέλο. Σε καιρούς χαλεπούς –χωρίς χρηματοδότηση από τον κρατικό μηχανισμό, βεβαίως– και σε πείσμα μιας ναρκισσιστικής νοοτροπίας εσωτερικής κατανάλωσης, οι επιμελήτριες συσπείρωσαν μια αξιόλογη ομάδα, έθεσαν σύγχρονους ερευνητικούς στόχους και πλέον ο τόμος μπορεί να θεωρηθεί ως επιστημονική συνεισφορά προς τη διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα – αυτό εξάλλου φανερώνει και η ένταξή του στη σειρά «Languages and Culture in History» του εκδοτικού οίκου, δηλώνοντας την ανοικτότητα του εγχειρήματος όσο και της απεύθυνσης.
Πεδία διαμόρφωσης της νεοελληνικής ταυτότητας
Απαρτιζόμενος από την εισαγωγή των επιμελητριών (Γ. Γκότση, Δ. Προβατά) και εννέα κεφάλαια μελετών περίπτωσης από ισάριθμους δόκιμους νεοελληνιστές (Στ. Αθήνη, Ουρ. Πολυκανδριώτη, Αλ. Κατσιγιάννης, Δ. Προβατά, Γ. Γκότση, Fr. Scalora, Λ. Βαρελάς, Μ. Μητσού, Άλκ. Σοφού), ο τόμος παρακολουθεί την εικόνα των Ελλήνων έτσι όπως αυτοί εμφανίζονται σε ευρωπαϊκά περιοδικά έντυπα του β΄ μισού του δέκατου ένατου αιώνα. Έντυπα όπως το ευρέως διακινούμενο στην Ευρώπη Εθνικόν Ημερολόγιον του Μ. Παπαδόπουλου Βρετού, η γαλλική Revue des Deux Mondes και οι επετηρίδες συλλόγων για την προώθηση των (νεο)ελληνικών σπουδών στη Γαλλία και τη Βρετανία και άλλα σημαντικά για την ελληνική συνάφεια όπως η γαλλική Nouvelle Revue και το βρετανικό Academy, η ιταλική Nuova Antologia, η ολλανδική Ελλάς/Hellas και η γερμανική Byzantinische Zeitschrift στοιχειοθετούν ένα ευρωπαϊκό ψηφιδωτό στο οποίο αντανακλάται ο νεότερος ελληνισμός. Κάθε κεφάλαιο μάλιστα στηρίζεται σε ενδελεχή πρωτογενή έρευνα, αποτυπώνοντας βιβλιογραφικά τα άρθρα εκείνα που αφορούν την Ελλάδα. Παρ’ ότι κάθε κεφάλαιο εκκινεί από συγκεκριμένο περιοδικό έντυπο, επιχειρείται μια εξακτίνωση, η οποία είναι εμφανής στα αναλυτικά ευρετήρια του τόμου, όπου καταχωρούνται 80 λήμματα. Είναι, λοιπόν, σαφές ότι οι Νεοέλληνες κάθε άλλο παρά ανύπαρκτοι ήταν στον ευρωπαϊκό καθρέφτη – μαζί, οπωσδήποτε, με τους άλλους λαούς.
Κύριος στόχος του τόμου δεν είναι ούτε μια πλήρης εξέταση του ευρωπαϊκού Τύπου ούτε η «πρόσληψη» της Ελλάδας σε μια έωλη διαχρονία – αντιθέτως, αντικείμενο μελέτης γίνονται οι σύγχρονοι του 19ου αιώνα Έλληνες και γι’ αυτόν τον λόγο το εγχείρημα αποκτά ενδιαφέρον και ορίζεται ως κομβικό. Μέσα από μια ποικιλία μεθοδολογιών, η οποία είναι γνώρισμα των σύγχρονων ομαδοσυνεργατικών μελετών, ο τόμος προσπαθεί να ανιχνεύσει, να συζητήσει και να ερμηνεύσει την παρουσία των Νεοελλήνων στο β΄ μισό του 19ου αιώνα, μια εποχή η οποία αφ’ ενός δεν έχει εξεταστεί τόσο συστηματικά, αφ’ ετέρου, όπως δείχνουν οι συγγραφείς, το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον για τον νεότερο ελληνισμό δεν μειώνεται, αλλά αλλάζει περιεχόμενο, γίνεται ίσως λογιότερο, αλλά πάντως παρακολουθεί την πνευματική πορεία του μικρού βασιλείου. Έτσι, ο περιοδικός Τύπος γίνεται το όχημα μέσω του οποίου αναδεικνύονται τα δίκτυα επικοινωνίας και μεταφοράς ιδεών, ενώ η εστίαση στα πρόσωπα, μέσω των οποίων συντελείται αυτή η μεταφορά, αποτελεί ένα καλό νήμα, προκειμένου να παρακολουθήσουμε τις διαδρομές των ανθρώπων και των ιδεών. Πολύ πέρα από ένα ακόμη συμπίλημα φιλολογικών μελετών, ο τόμος ορίζει με τρόπο σαφή και ευδιάκριτο τα ποικίλως αλληλοσυνδεόμενα πεδία για την εξέταση της διαμόρφωσης της νεοελληνικής ταυτότητας – προβάλλει μια συγκροτημένη και πληθυντική (ερευνητική πρωτίστως και κατόπιν ερμηνευτική) πρόταση. Όχι μόνο ο Τύπος, όχι μόνο τα πρόσωπα, όχι μόνο οι θεσμοί, αλλά η συνάρτηση αυτών σε καιρό και σε τόπο, μέσω της πολλαπλότητας, ανασύρουν στο φως τις σύνθετες εκείνες διαδικασίες – τα «πολλαπλά αίτια», κατά τον Δημαρά.
Από τον εθνικό αμπελώνα στη διεθνική πεδιάδα
Μέσω της εστίασης στην ελληνική γλώσσα, της μελέτης και προβολής της στο ευρωπαϊκό στερέωμα, ο τόμος επανεπισκέπτεται, ανάμεσα σε άλλα, και δύο σημαντικές πτυχές του πολιτισμικού πεδίου: αφ’ ενός τον τρόπο συγκρότησης της μελέτης του νέου ελληνισμού, αφ’ ετέρου τις κρίσιμες μεταφορές της γνώσης υπό τα διάφορα ενδύματά της. Αποτέλεσμα αυτής της επανεπίσκεψης είναι η ανάδειξη των κρίσιμων εκείνων εντύπων, προσώπων, θεσμών και συλλογικοτήτων που με τη συμβολή τους καθόρισαν και τις επιστημολογικές πλευρές μελέτης του νεότερου ελληνισμού. Αυτή η ιστορική προοπτική στην έρευνα με αφορμή και βάση τον ευρωπαϊκό περιοδικό Τύπο έχει ένα διπλό αποτέλεσμα: αφ’ ενός την ευρύτερη ιστορική μας γνώση επί της περιόδου που εξετάζει ο τόμος (1850-1900), αφ’ ετέρου τη γνώση του ίδιου του πεδίου εντός του οποίου βρισκόμαστε σήμερα – πρόκειται, με άλλα λόγια, για την προσπάθεια κατάκτησης της επιστημονικής μας αυτοσυνειδησίας και στη συγχρονία, πέρα από αναδρομικές αγιοποιήσεις, μνημόσυνα και αμέθοδες συμπυκνώσεις του ιστορικού συνεχούς.
Κομίζοντας στο υπάρχον πεδίο της ιστορίας του Τύπου νέα μεθοδολογικά εργαλεία, κυρίως από τη θεωρία των πολιτισμικών μεταφορών, και διευρύνοντας την έρευνα στο ευρωπαϊκό έδαφος, ο τόμος προτείνει και συνάμα σηματοδοτεί την αναγκαία μετάβαση των νεοελληνικών σπουδών – από τον περιφραγμένο εθνικό αμπελώνα στην ευρυχωρία μιας διεθνικής πεδιάδας, με εργαλεία ιστορικά και τη συνεργασία του πρωτογενούς υλικού με τη σύγχρονη θεωρία· μια νέα ίσως διανοητική ιστορία που λαμβάνει υπ’ όψιν της τόσο τις κορυφές όσο και τους μέσους όρους.