«Ιστορικό Λεξικό Ελληνικών Κοινοβουλευτικών Κομμάτων (1844-1967)»
Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων - Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2022
Την έννοια «πολιτικό κόμμα» την έχουμε ταυτίσει με την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, τα πράγματα εντούτοις δεν ήταν πάντα τόσο αυτονόητα. Το δείχνει γλαφυρά ο σημαντικός τόμος με τίτλο «Ιστορικό Λεξικό Ελληνικών Κοινοβουλευτικών Κομμάτων (1844-1967)» που εκδόθηκε πρόσφατα με την εκδοτική συνεργασία του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία και του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
Η σκληρόδετη αυτή έκδοση των 422 σελίδων είναι καρπός της (συν)εργασίας 48 συνολικά ιστορικών, πολιτικών επιστημόνων, πανεπιστημιακών, ερευνητών, διδακτόρων και υποψήφιων διδακτόρων. Οι πέντε από αυτούς που επιμελήθηκαν το λεξικό τούτο των 135 λημμάτων είναι η Κατερίνα Δέδε, ο Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, η Λίνα Λούβη, ο Σωτήρης Ριζάς και, βέβαια, ο αείμνηστος Ηλίας Νικολακόπουλος, ο οποίος έδειχνε φανερά, λίγο πριν τον αδόκητο θάνατό του, την ικανοποίησή του για τη σπουδαία αυτή έκδοση που πρόλαβε μόλις να πιάσει στα χέρια του. Μια έκδοση που καλύπτει ένα μεγάλο κενό και δίνει τη βάση για περαιτέρω εμβάθυνση και έρευνα στο πεδίο της ιστορίας των ελληνικών πολιτικών κομμάτων.
Τα θεμέλια του αντιπροσωπευτικού συστήματος τέθηκαν ήδη από τις επαναστατικές Εθνοσυνελεύσεις, ωστόσο, όπως λένε οι επιμελητές της έκδοσης, ακόμη και την περίοδο της απόλυτης μοναρχίας, επί Όθωνα, οι παραδοσιακές, τοπικού χαρακτήρα, συσσωματώσεις, μετασχηματισμένες πια σε πολιτικές φατρίες, συνέχισαν να διεκδικούν τον όρο «κόμμα», απαίτησαν την ψήφιση συντάγματος και την επαναφορά των εκλογικών διαδικασιών.
Το Σύνταγμα του 1844 είναι λοιπόν η πρώτη μεγάλη τομή, ενώ το Μάρτιο της ίδιας χρονιάς νομοθετήθηκε η καθολική (ανδρική) ψηφοφορία. Η δεύτερη μεγάλη τομή τοποθετείται το 1926, όταν, μέσα από τον εκλογικό νόμο, παράγεται η πρώτη νομική κατοχύρωση των πολιτικών κομμάτων, προϊόν διεργασιών που είχαν ξεκινήσει ήδη από το Γουδί το 1909. Παρόλα αυτά, η συνταγματική πρόβλεψη για ίδρυση και λειτουργία πολιτικών κομμάτων, δεν ήρθε παρά στο Σύνταγμα του 1974.
Το Λεξικό ξεκινάει με ένα εισαγωγικό κείμενο της Λίνας Λούβη για τα πρώτα κόμματα της ελληνικής ιστορίας (Αγγλικό, Γαλλικό, Ρωσικό) και στη συνέχεια λημματογραφούνται όλα τα πολιτικά κόμματα της υπό εξέταση περιόδου κατά αλφαβητική σειρά. Για την περίοδο 1844-1926 τα λήμματα περιλαμβάνουν κόμματα εθνικής εμβέλειας και ομάδες που σχηματίστηκαν εντός Βουλής, ενώ για τη μετά το 1926 περίοδο περιλήφθηκαν οι κομματικοί σχηματισμοί που εκπροσωπήθηκαν στο Κοινοβούλιο, οι συνασπισμοί κομμάτων που συμμετείχαν σε εκλογές αλλά και πολιτικές ομάδες που σχηματίστηκαν εντός της Βουλής.
Μια εμβληματική τέτοια ομάδα της προ του 1926 περιόδου, για να δώσουμε ένα παράδειγμα, η οποία δεν συνιστούσε κόμμα αλλά περιλαμβάνεται στο Λεξικό, είναι η «Ομάδα Ιαπώνων» που έδρασε εντός του Κοινοβουλίου την περίοδο 1906-1908. Όπως γράφει σχετικά ο Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, την αποτελούσαν επτά βουλευτές ποικίλης προέλευσης, αντιτιθέμενοι τότε στην κυβέρνηση Θεοτόκη, από τους οποίους αργότερα τρεις διατέλεσαν πρωθυπουργοί ενώ όλοι ανέλαβαν σημαντικά υπουργεία. Την περίοδο του Εθνικού Διχασμού δύο μόνο από αυτούς βρέθηκαν στη βενιζελική πλευρά (Ρέπουλης, Αλεξανδρής), ενώ οι άλλοι πέντε (Δραγούμης, Παναγιωτόπουλος, Βοζίκης, Γούναρης και Πρωτοπαπαδάκης) τάχθηκαν με τον Βασιλιά, με τους δύο τελευταίους εντέλει να εκτελούνται, καθώς κρίθηκαν υπεύθυνοι της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Το όνομά τους, τότε που συγκροτούσαν ενιαία ομάδα, το είχαν πάρει από το σύστημα του «αιφνιδιασμού» που είχαν υιοθετήσει. Στα σημαντικά νομοσχέδια, έγραφε ο Απ. Αλεξανδρής, «η ομάς ερρίπτετο εις τον αγώνα με επίκρισιν ολοκλήρου του κυβερνητικού συστήματος», με αποτέλεσμα η κυβέρνηση να συλλαμβάνεται ανέτοιμη να αντικρούσει τις κατηγορίες. «Ιάπωνες της Βουλής» τους χαρακτήρισε για πρώτη φορά ο Βλάσης Γαβριηλίδης που έβγαζε την «Ακρόπολη», παρομοιάζοντας την τακτική τους με εκείνη των Ιαπώνων στον τότε πρόσφατο Ρωσοϊαπωνικό Πόλεμο. Και έκτοτε αυτή η επωνυμία τους ακολουθούσε.