Αν η ιστορία πράγματι αναδιπλώνεται, τότε βρισκόμαστε σε πολύ γνώριμα και πολύ άγρια πεδία. Η άνοδος της alt right μετατόπισε τις κοινωνικές ευαισθησίες στο περιθώριο των κυρίαρχων ζητημάτων, «χαρίζοντας» στον πολιτικό λόγο την ευχέρεια να γίνει πραγματικά απαίσιος. Ακόμη και στα προοδευτικά κομμάτια της κοινωνίας και της πολιτικής, ακόμη και στην Αριστερά η μετατόπιση είναι εμφανής. Γιατί η δυναμική της alt right εκπορεύεται από το μίσος, ένα μίσος παλιό όσο και η ευγονική: ο πρόσφυγας, ο μαύρος, ο ανάπηρος και διαχρονικά, διαχρονικότερα κι από την ίδια την ευγονική, ο «τρελός». Κάπως έτσι, ο Ντόναλντ Τραμπ ήταν επικίνδυνος επειδή είχε διπολική διαταραχή κι όχι επειδή είναι νεοφασίστας, ο Πούτιν κάνει πόλεμο επειδή είναι ψυχωσικός και όχι ιμπεριαλιστής, ο Κυριάκος Μητσοτάκης πρέπει να πάρει το χάπι του και όχι να κάνει εκλογές.
Την ίδια στιγμή, αρρωσταίνουμε. Η φτώχεια, η απελπισία, ο θάνατος που άφησε η πανδημία προκαλούν ψυχοκοινωνικές βλάβες, κανονικές ασθένειες, που όμως το κοινωνικό στίγμα δεν επιτρέπει στον ασθενή να αναζητήσει τη σωστή βοήθεια.
Τι είναι η ψυχική βλάβη
Είναι μία νόσος, και όπως όλες οι νόσοι, έχει υποκατηγορίες. Για παράδειγμα, νόσος είναι και η ίωση, αλλά υπάρχουν διαφορετικοί τύποι ιώσεων. Έτσι, ψυχική νόσος είναι η κατάθλιψη, που χρήζει συγκεκριμένης αντιμετώπισης, είναι η διπολική διαταραχή, η σχιζοφρένεια (η μοναδική που δεν είναι ποτέ επίκτητη, αλλά μόνο γονιδιακή), είναι η διαταραχή προσωπικότητας, πανικού, άγχους και συνεχίζεται. Σε αυτό το σημείο είμαι σίγουρη πως οι αγαπητοί αναγνώστες ένιωσαν μία άβυσσο στο στομάχι τους όταν διάβασαν τη λέξη «σχιζοφρένεια».
Όλες οι ψυχικές βλάβες μπορούν να έχουν τον ασθενή λειτουργικό. Ακόμη και η σχιζοφρένεια είναι αντιμετωπίσιμη. Μερικές θεραπεύονται, για παράδειγμα η κατάθλιψη μπορεί να είναι συγκυριακή, να χρειαστεί τη σωστή αντιμετώπιση και να περάσει. Άλλες περιπτώσεις είναι ενδογενείς, γεννιέσαι με αυτές, όπως γεννιέσαι με σκλήρυνση κατά πλάκας που κάποια στιγμή εκδηλώνεται. Αλλά, επίσης, ζεις με αυτές. Αν δε σε εμποδίσει το κοινωνικό στίγμα να αναζητήσεις βοήθεια.
Ζώντας με την ψυχική βλάβη είναι σα να ζεις με οποιαδήποτε άλλη νόσο. Δεν είναι ευχάριστο, δεν είναι απαγορευτικό. Χρειάζεσαι φάρμακα, υποστήριξη και γιατρούς. Κι εδώ τελειώνουν τα κοινά με την οποιαδήποτε άλλη νόσο. Γιατί η ψυχική βλάβη συνεπάγεται περιθωριοποίηση, στίγμα, φόβο. Σε φοβούνται ή σε κατηγορούν. Σε δαιμονοποιούν.
Τι δεν είναι η ψυχική βλάβη
Η ψυχική βλάβη δεν φτιάχνει νέους χαρακτήρες. Παραμένεις εσύ, αλλά με μία δυσκολία διαχείρισης των καταστάσεων. Στην κατάθλιψη είσαι εσύ με τρομερό άγχος ή απόγνωση, ας πούμε. Όχι όπως μπορεί να φαντάζεστε, ένα άγχος που έχουμε όλες και όλοι. Μιλάω για ένα άγχος σαρκοβόρο, που δε σε αφήνει να σηκωθείς από το κρεβάτι. Αλλά δεν είναι διαρκώς έτσι, έχει εξάρσεις, έχει υφέσεις. Και χωρίς την ιατρική βοήθεια και τις κοινωνικές συνθήκες, είναι βασανιστήριο. Όπως κάθε νόσος. Θα αφήνατε ποτέ έναν καρκίνο χωρίς θεραπεία;
Αυτό που δεν είναι αρκετά γνωστό είναι πως οι ψυχικές βλάβες μπορούν να επηρεάσουν και το σώμα. Την κίνηση, την ούρηση, ζωτικές λειτουργίες. Είμαστε, αν μη τι άλλο, σάρκα, αίμα και νευρώνες. Και σίγουρα αυτή η πουτίγκα που λέγεται άνθρωπος δεν θα θεραπευτεί με αυτό το τρομακτικό «έλα, μην στεναχωριέσαι».
Μέσα στην πανδημία παρατηρήθηκε μία τρομακτική αύξηση της αυτοφαρμάκευσης. Ακριβώς επειδή οι άνθρωποι ντρέπονται να διαγνωστούν, καταφεύγουν σε ηρεμιστικά σκευάσματα, τα οποία αποτελούν αγωγή, αλλά όχι θεραπεία. Υποβοηθούν μία κατάσταση, αλλά δεν την επιλύουν. Εν ολίγοις, με αγχολυτικά δεν θεραπεύεται η ψυχική νόσος. Φανταστείτε το αυτό, αν θέλετε, σαν ένα βασανιστήριο διαρκείας: Μια στιγμή ηρεμίας και καταστολής και μία βίαιη επαναφορά των χαρακτηριστικών της νόσου, μόλις περνά η επίδραση των ανασταλτικών. Η ψυχική βλάβη δεν θα αντιμετωπιστεί από μηχανής. Ποτέ.
Τι δεν είναι, σε καμία περίπτωση, η ψυχική βλάβη
Μερικές φορές μάλλον επιλέγουμε να μη γνωρίζουμε, για να μπορούμε να δικαιολογούμε την φρίκη της ανθρωπότητας. Έτσι, τα εγκλήματα που προκαλούν φρίκη πολύ εύκολα ψυχιατρικοποιούνται. Οι γυναικοκτονίες, οι παιδοκτονίες, οι βιασμοί. Μάλιστα, πλέον δίνονται και… διαγνώσεις του διαδικτύου! Πιο δημοφιλής είναι αυτή της διπολικής διαταραχής, γιατί φανταζόμαστε την διπολική σαν τον δολοφόνο στη σιωπή των Αμνών, ενώ την κατάθλιψη τη συνδέουμε με ταινίες όπως του Ταρκόφσκι.
Εδώ έρχεται και διαψεύδει η επιστήμη, αλλά δυστυχώς δεν ακούγεται. Δεν υπάρχει καμία σοβαρή έρευνα που να δείχνει αυξημένα ποσοστά βίας σε κοινότητες ασθενών οποιασδήποτε ψυχικής βλάβης. Αντιθέτως, τα ποσοστά βίας μεταξύ ασθενών και μη ασθενών είναι τα ίδια, ή περίπου. Η φύση του εγκλήματος έχει χιλιάδες ενδιαφέρουσες παραμέτρους, αλλά η ψυχική βλάβη δεν είναι μία από αυτές.
Ακόμη και η σχιζοφρένεια και επανέρχομαι γιατί έχει την πλέον βορβορώδη φήμη. Οι ασθενείς με σχιζοφρένεια δεν εγκληματούν -αν εγκληματούν- εξαιτίας της νόσου. Το μοναδικό έγκλημα με το οποίο υπάρχει σύνδεση, είναι αυτό εις βάρος τους: περισσότερο άνεργοι, φτωχοί, περιθωριοποιημένοι, κοινωνικά αποκλεισμένοι. Μόνοι. Συχνά παρατημένοι σε κλινικές.
Δομές και στίγμα
Η αποστιγματοποίηση είναι απολύτως δύσκολη υπόθεση, ακριβώς επειδή το στίγμα εξυπηρετεί χυδαία αφηγήματα. Παρόλο που υπάρχουν κρατικές δομές ψυχικής υγείας, οι ίδιοι οι πολίτες δεν τις επιλέγουν. Η μία κατηγορία επειδή δεν θέλει να παραδεχτεί ότι χρειάζεται θεραπεία και η άλλη, επειδή δεν θέλει να βλέπει υπόλοιπους ασθενείς. Θέλουμε να νιώθουμε ότι εμείς δεν είμαστε σαν «αυτούς».
Σε μία δημόσια δομή ή σε μία νοσοκομειακή κλινική θα δεις τα πάντα, δηλαδή κανονικούς ανθρώπους. Κανονικοί άνθρωποι είναι οι ψύχραιμοι και περιποιημένοι, εκείνοι που βρίσκονται σε κρίση, οι φτωχοί, οι τρομαγμένοι. Εκείνοι που εγκαταλείφθηκαν. Σε ένα ιδιωτικό ιατρείο, δεν είσαι σαν τον «όχλο». Όχι, δεν είσαι σαν «αυτούς».
Μα το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι που δεν μιλάμε. Που το Κράτος Πρόνοιας δεν θέλει να μιλήσει. Ειδικά τώρα, που γίναμε ξανά φτωχοί και απελπισμένοι, που ζούμε ανάμεσα σε νεκρούς του κόβιντ, των γυναικοκτονιών, των συνόρων, των αυτοκτονιών που δε δηλώνεται ο αριθμός τους, χρειαζόμαστε μία τεράστια ενημερωτική δράση για τις δομές ψυχικής υγείας και για την απενοχοποίηση ενός πράγματος απολύτως φυσιολογικού, μίας νόσου.
Χρειαζόμαστε ένα προοδευτικό πρόγραμμα ενίσχυσης των δομών ψυχικής υγείας. Χρειαζόμαστε και εκπαίδευση, ήδη από το σχολείο. Για να πολεμήσεις το τέρας που κρύβεται κάτω από το κρεβάτι, χρειάζεται ένα ξεσκόνισμα, συνήθως. Οι μαθητές και οι μαθήτριες πρέπει να ενημερωθούν για την ψυχική νόσο και, κυρίως, πρέπει να μπορούν να απευθυνθούν σε ειδικό ψυχικής υγείας εντός του σχολικού περιβάλλοντος.
Επίλογος
Οι αυτοκτονίες. Η μεγαλύτερη απόδειξη της έξαρσης των ψυχικών νοσημάτων σε μία κοινωνία, είναι οι αυτοκτονίες. Δεν αυτοκτονεί από έρωτα ο κόσμος, όπως έλεγε ο Ψαριανός, αυτοκτονεί από απελπισία. Και για να φτάσει ως εκεί, προϋπήρξε μία ψυχική βλάβη που δεν αντιμετωπίστηκε, συνήθως. Το γιατί δεν αντιμετωπίστηκε, το ξέρουμε, είναι πάντοτε το στίγμα. Αυτό που καλλιεργούν οι τίτλοι των άρθρων και βαφτίζεται έπειτα «χιούμορ». Αυτό που δίνει άλλοθι σε στυγερά εγκλήματα, ενώ ταυτόχρονα μας κάνει να ντρεπόμαστε αν είμαστε ασθενείς. Να κρυβόμαστε, να εξαφανιζόμαστε.
Δεν υπάρχει άλλος δρόμος, παρά μόνο η επιμόρφωση. Κι αν νομίζετε πως είναι ζήτημα πολιτικής ορθότητας, πολύ φοβάμαι πως κάνετε λάθος. Είναι κυριολεκτικά ζήτημα ζωής και θανάτου.