Φραντς Κάφκα «Ένας καλλιτέχνης της πείνας και άλλες δύο αποδιδαχές», μετάφραση: Θοδωρής Τσομίδης, επίμετρο: Θανάσης Τριαρίδης, εκδόσεις Gutenberg, 2022
Η περίπτωση Φραντς Κάφκα (1883 - 1924) έμελλε να αποτελέσει ορόσημο για τη λογοτεχνία του εικοστού αιώνα, αφού η ιδιομορφία της υπήρξε –και εξακολουθεί να είναι– μοναδική και ανεπανάληπτη, εξερευνώντας τα μέχρι τότε ανεξακρίβωτα όρια του παραλόγου. Πρόκειται για αυτήν ακριβώς την έννοια που θα κυριαρχούσε στις αμέσως επόμενες δεκαετίες, τόσο αισθητικά όσο και διανοητικά, στα περισσότερα από τα μεγάλα έργα-σταθμούς που θα καθόριζαν την πορεία του μυθιστορήματος. Αν και πολλοί είναι οι συγγραφείς που επηρεάστηκαν έντονα, ίσως κανένας δεν κατάφερε να δημιουργήσει εκείνο το ονειρικά παράξενο κλίμα παραδοξότητας και παραλογισμού, μέσα στο οποίο κινείται το έργο του τσέχου δημιουργού.
Και, πράγματι, τα κεντρικά πρόσωπα του «καφκικού» σύμπαντος δρουν –συνήθως– κατά τρόπο ανορθόδοξο και αποσπασματικό, αγωνιώδη και ενίοτε εξωφρενικό, ενώ την ίδια στιγμή τίποτα από αυτήν τη συμπεριφορά δεν προκαλεί ιδιαίτερα τη λογική των άλλων: Όλα μοιάζουν να εξελίσσονται εντελώς φυσιολογικά εξωθώντας τις καταστάσεις σε έναν διευρυμένο παραλογισμό, ο οποίος τείνει να τα περιλάβει όλα. Και είναι αυτό το αναπόδραστο παράλογο το οποίο εμφανίζεται ως μια καθολική καταδίκη που αιωρείται πάνω από την ανθρώπινη ύπαρξη, χωρίς κάποιον προφανή λόγο.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η περίφημη Δίκη στην οποία ο τραπεζικός υπάλληλος Ιωσήφ Κ. συλλαμβάνεται ένα πρωί χωρίς να γνωρίζει τα αίτια της κατηγορίας του. Αρχίζει έναν απελπισμένο αγώνα επιδιώκοντας να ανακαλύψει τι κρύβεται πίσω από αυτήν τη νεφελώδη κατηγορία και τις αοριστολογίες των υπαλλήλων του δικαστηρίου.
Ωστόσο, παντού συναντά αξεπέραστες δυσκολίες και αδυνατεί να φτάσει σε οποιοδήποτε αποτέλεσμα. Παράλληλα, ο ασφυκτικός κλοιός της υποψίας που τον βαρύνει γίνεται αφόρητος, όσο ο ίδιος μπαίνει όλο και πιο βαθιά στη φύση ενός κόσμου με ασυνήθιστα άνιση νομοτέλεια. Οι προσπάθειες για δικαιοσύνη δεν εισακούονται και μοιραία πέφτουν στο κενό. Οι δικαστές παραμένουν αθέατοι και τα όσα διαδραματίζονται στο δικαστήριο είναι –στο σύνολό τους– ακατανόητα. Έτσι, ο αγώνας του για να αποδείξει ότι είναι αθώος, καθίσταται τελικά μάταιος μπροστά στην παρατεταμένη ασάφεια του παραλόγου που σχεδόν μεταφυσικά τον περιβάλλει, τον σφίγγει και τον πνίγει.
Σε γενικές γραμμές, σε όλα τα έργα του Κάφκα κυριαρχεί αυτό ακριβώς το θέμα της αναζήτησης μιας λύσης ή διεξόδου από την πλευρά του ήρωα, με τα αλλεπάλληλα εμπόδια που συναντά να του δίνουν την αίσθηση ενός ολοζώντανου εφιάλτη όπου την αγωνία διαδέχεται η ελπίδα, αλλά και η παρεπόμενη διάψευση.
Απ’ την άλλη, στον Πύργο προχωρεί σε μια ανατομή των σχέσεων ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία. Η ιστορία της άφιξης του Κ. στον οικισμό που βρίσκεται κάτω από την κυριαρχία του Πύργου, η απομόνωσή του και η αμηχανία του, η έντονη επιθυμία του να έχει την αποδοχή και η αποξένωση και το άγχος που κυριαρχούν νομοτελειακά, δημιουργούν τις προϋποθέσεις για μια αριστουργηματική ιστορία. Εδώ τα παράλογα γεγονότα διαδέχονται ασταμάτητα το ένα το άλλο, ο φόβος και η ανησυχία διαρκώς αυξάνονται και η ανάγκη για κάποιας μορφής λύτρωση ξεπερνά κάθε όριο.
Αλλά είναι με τη Μεταμόρφωση που ο Κάφκα θα κατάφερνε να αποτυπώσει απαράμιλλα την αλλοτρίωση και την ολοκληρωτική απώλεια της προσωπικότητας που υφίσταται ο άνθρωπος εν μέσω της καταπίεσης και των υποχρεώσεων. Ήδη, η πρώτη φράση του εισάγει άμεσα τον αναγνώστη στην υπόθεση και καταφέρει αιφνίδια ένα καίριο πλήγμα στον ορθολογισμό του, καθώς καταρρίπτει εξαρχής τις λογικές συμβάσεις: «Όταν ο Γκρέγκορ Σάμσα ξύπνησε ένα πρωί από ανήσυχα όνειρα, βρήκε τον εαυτό του στο κρεβάτι μεταμορφωμένο σε ένα τεράστιο απεχθές ζωύφιο». Και, όμως, ενώ μια τέτοια διαπίστωση μοιάζει με έναν –ασυνήθιστο, έστω– εφιάλτη, το στοιχείο του παραλόγου «αποδυναμώνεται» από τις άκρως ρεαλιστικές περιγραφές που το συνοδεύουν, καθιστώντας το απολύτως πειστικό.
Σε αντίθεση με τη Δίκη και τον Πύργο, όπου η μεταμόρφωση αφορά το περιβάλλον και την καθημερινότητα του πρωταγωνιστή (στη θέα και την παράνοια των οποίων στέκεται έκπληκτος και ανίσχυρος), στο παρόν έργο η μεταμόρφωση παρεισφρέει στο ίδιο του το σώμα. Η συνεχής εκμετάλλευση, ο αμείλικτος κρατικός παρεμβατισμός, η τρομακτική γραφειοκρατία, οι ασφυκτικές αξιώσεις του οικογενειακού περιβάλλοντος, αποτελούν τις αιτίες της μεταμόρφωσης του πρωταγωνιστή.
Πάντως, αυτό που εκπλήσσει και εντυπωσιάζει σε κάθε ιστορία του Κάφκα είναι ότι αποδίδεται με την απόλυτη διαύγεια ενός ακραία εφιαλτικού ονείρου. Και ο άνθρωπος αποδέχεται την τραγική του μοίρα παθητικά, γίνεται βορά για την εκάστοτε ακατανόητη και ανεξέλεγκτη εξουσία η οποία τον καταδιώκει, τον καταπιέζει, τον υποτάσσει και –ενίοτε– τον συνθλίβει.
Αλλά είναι προφανές ότι και η συγκεκριμένη συλλογή αποτελείται από τρεις προσεχτικές αφηγηματικές κατασκευές στις οποίες κυριαρχεί –από άκρη σε άκρη– μια υπόγεια, ασφυκτική αμφιβολία, μια αίσθηση της ματαίωσης. Η Σωφρονιστική αποικία είναι μια παραβολή για την εξουσία που μολύνει τις ανθρώπινες σχέσεις, στην οποία ένας ταξιδιώτης επισκέπτεται μια αποικία για να παρακολουθήσει την τιμωρία ενός στρατιώτη που κρίθηκε ένοχος για ανυπακοή ανωτέρου. Ο στρατιώτης αυτός θα πρέπει να υποστεί ένα φριχτό βασανιστήριο: με τη βοήθεια ενός ειδικού μηχανήματος θα χαραχτεί πάνω στο σώμα του το απόσπασμα του νομικού κώδικα που παρέβη: «να σέβεσαι τον ανώτερό σου». Όσο για τον Καλλιτέχνη της πείνας και την Ζοζεφίνα, είναι οι έσχατες λογοτεχνικές δημιουργίες του και απηχούν με καθαρότητα τις βασανιστικές σκέψεις που τον κατατρύχουν λίγο πριν το τέλος.
Και είναι μέσα και από αυτές τις τρεις αφηγήσεις που ο αναγνώστης θα αναγνωρίσει όλες εκείνες τις ιδέες, τις προϋποθέσεις, τις παραμέτρους και τις ιδιαιτερότητες που κρύβονται πίσω από έναν πυρετικό, τρομώδη, αγχωτικό, παράλογο και –ταυτόχρονα– απολύτως πειστικό κόσμο: αυτόν που μας αποκαλύπτει η μεγαλειώδης λογοτεχνία του Φραντς Κάφκα…