Από την κρυπτικότητα της γραφής στην αποθέωση της ύλης

Νίνα Παπακωνσταντίνου: «Fantoms»

Ρένα Παπασπύρου: «Το πέρασμα του κομήτη. Επεισόδια και εικόνες στην ύλη»

Σπανιότατα έχει κανείς την ευκαιρία να δει, να βιώσει και να στοχαστεί με αφορμή δύο εικαστικές εκθέσεις πάνω στις έννοιες και τις συνθήκες της υλικότητας και της αφαίρεσης, πάνω στις έννοιες και τις συνθήκες της απόκρυψης του νοήματος και της κυριαρχικής επιβολής της ύλης ως σημαίνον, στο χώρο. Η Νίνα Παπακωνσταντίνου δημιουργεί (συνήθως) λευκές επιφάνειες, αλλά και διχρωμίες λευκού-μαύρου και λευκού-κόκκινου όπου εγγράφει κείμενα αποδομώντας όμως τη γραφή ως γραμματική και συντακτική κανονικότητα και μετατρέποντας την από κώδικα έκφρασης και μέθοδο διατύπωσης νοημάτων σε κατασκευή συμβόλων που συγκαλύπτουν το νόημα και αυτονομούνται από το κείμενο που υποτίθεται ότι αποτυπώνουν. Η Ρένα Παπασπύρου συλλέγει υλικότητες που αποσπά από το φυσικό τους χώρο, το κτίριο που ανήκουν δηλαδή, και τοποθετώντας τες με άλλη οργάνωση στους τοίχους, για παράδειγμα ενός εκθεσιακού χώρου, τις μετατρέπει σε επιτοίχια έργα με αυτοτελή αισθητική αξία και νέο νόημα.

Πρόκειται για δύο εκθέσεις διαφορετικού είδους, ύφους, αισθητικής καταγωγής και στόχευσης που έχουν διοργανωθεί από τον ΟΠΑΝΔΑ του Δήμου Αθηναίων σε επιμέλεια του Χριστόφορου Μαρίνου και καταλαμβάνουν τα δύο κομμάτια του κτιριακού συμπλέγματος της Δημοτικής Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων στο Μεταξουργείο. Φανταζόμαστε ότι η συνύπαρξή τους δεν είναι παρά χωρική και χρονική και γίνεται για λόγους οργάνωσης του υλικού και υλοποίησης του εκθεσιακού προγραμματισμού, πλην όμως για τον επισκέπτη τους που διατρέχει και τις δύο εκθέσεις, δημιουργείται μια διαφορετική και ενδιαφέρουσα αισθητική και διανοητική συνθήκη.

Αυτός/η που θα μπει από την είσοδο της οδού Λεωνίδου, θα δει, θα καταγράψει και θα ανακαλύψει τα έργα της Νίνας Παπακωνσταντίνου η οποία δια-χειρίζεται τη γραφή ως πέπλο που συγκαλύπτει το νόημα του κειμένου, που ταυτόχρονα χρησιμοποιεί η καλλιτέχνις ως αφετηρία και σημείο αναφοράς του έργου της και θα συνηθίσει το βλέμμα του στην ηρεμία της λευκής επιφάνειας ή στις χαμηλές μικροεντάσεις που προκαλούν οι διχρωμίες που χρησιμοποιούνται. Θα μείνει μπροστά στις επιφάνειες προσπαθώντας εν ηρεμία να ανακαλύψει αυτό που υπάρχει κάτω από αυτό που φαίνεται. Να κατανοήσει επί παραδείγματι τι απέγινε το περίφημο, «We the people», του αμερικανικού Συντάγματος (έργο του 2017) προσπαθώντας ανεπιτυχώς να αναγνώσει τα άρθρα του Συντάγματος που αναγράφονται στις δύο επιφάνειες του έργου, αλλά η διαλυμένη γραφή καθιστά το εγχείρημα ατελέσφορο. Θα αντιμετωπίσει την ίδια υπαινικτική διάθεση της Παπακωνσταντίνου στο «We will not be silent» που εμπνέεται από τα συνθήματα του γυναικείου κινήματος. Επιστολές και ημερολόγια γράφονται και αντιγράφονται αλλά τα γράμματα σβήνονται και γίνονται αδιαφανή παραπέμποντας στην ερωτική απουσία και τον εγκλεισμό. Στην πρώτη αντιστοιχεί το μη αναγνώσιμο κείμενο από τα Ημερολόγια της Σύλβια Πλαθ, στον δεύτερο αναφέρονται οι κάθετες χαρακιές που αντιστοιχούν στις εννέα χιλιάδες εννιακόσιες είκοσι οκτώ ημέρες που αναγκάστηκε να περάσει ο Ροβινσώνας Κρούσος στο έρημο νησί του. Ίχνη-φαντάσματα και κρυμμένες αφηγήσεις δίνουν τελικά και τον τίτλο στην συγκεκριμένη έκθεση: «Phantoms». Μια έκθεση που λειτουργεί κατευναστικά μέσα στην ανησυχία που προκαλεί η αδιαφάνεια, η ασάφεια και η ρευστότητα του απολεσθέντος νοήματος.

Περνώντας στην επόμενη αίθουσα, η συνθήκη αλλάζει άρδην και το βλέμμα προσκρούει απότομα σε τραχιές υλικότητες και πληθωρικά χρώματα που το διαταράσσουν και το διεγείρουν βίαια. Ο θεατής βρίσκεται πλέον στον αστερισμό της Ρένας Παπασπύρου και παρακολουθεί με ένταση «Το πέρασμα του κομήτη (σαν) Επεισόδια και εικόνες στην ύλη».

Εδώ η Παπασπύρου εικονοποιεί την συνείδηση της ύλης ή αν προτιμάτε μετατρέπει σε εικόνα το ασήμαντο, το μικρό, το τυχαίο, το αποσπασματικό, το θραύσμα, τη ρωγμή. Βλέμματα και επιφάνειες σε αναταραχή, σε αντιπαράθεση, σε ανησυχία.

Η έκθεση έχει αναδρομικό χαρακτήρα με έργα λιγότερο γνωστά ή που έχουν καιρό να εμφανιστούν σε έκθεση και οπωσδήποτε αποτελούν οδηγό και καθρέφτη εξήντα χρόνων δημιουργίας. Συγκεκριμένα στην εν λόγω έκθεση υπάρχουν ενδεικτικά μωσαϊκά από την πρώτη ατομική της στην γκαλερί Άστορ το 1967, άλλες μικρότερες συνθέσεις με τούβλα, κεραμίδια, γυαλί και ψηφίδες από την τριετία 1968-70, τρία ολόκληρα κεραμίδια με αποτύπωση προβαλλόμενης σκιάς από τα μέσα του ’70, μια «Εικόνα στην ύλη/ Γεωγραφία» του 1981-82, τρία έργα με αποτοιχισμένες επιφάνειες από τη σειρά «Μαγικά δωμάτια» του 1985, δύο έργα από τη σειρά «Baalbeks» της τριετίας 1986-88, μια εγκατάσταση με πλάκες από μωσαϊκό πάνω σε δύο σιδερένια τραπέζια από τις «Συνειρμικές εικόνες» της περιόδου 1989-1994, ένα έργο από την έκθεση «Η απόλυτη ορατότητα με τυφλώνει» του 2008 και πέντε μεγάλες «Κλίμακες» από την αντίστοιχη ενότητα του 2017. Δίπλα από αυτές τις κλίμακες, η Παπασπύρου δημιούργησε μια εντυπωσιακή εγκατάσταση in situ με μωσαϊκές πλάκες στα σκαλιά της αίθουσας και δίπλα στις κρεμασμένες «Κλίμακες».

Η Ρένα Παπασπύρου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1938. Σπούδασε ζωγραφική και ψηφιδωτό στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας (1956-63) και ψηφιδωτό στην École Nationale Supérieure des Beaux-Arts στο Παρίσι (1964-66). Εκπρόσωπος της εννοιολογικής ζωγραφικής, η Παπασπύρου έχει διερευνήσει ποικιλοτρόπως τις δυνατότητες της ύλης και του σχεδίου. Χρησιμοποιεί ευρεθέντα και readymade υλικά (ξύλα, λαμαρίνες, άσφαλτο, μωσαϊκά πλακάκια), προερχόμενα αποκλειστικά από τον αστικό χώρο -το «τοπίο της πόλης», όπως η ίδια το ονόμασε το 1980-, καθώς και την τεχνική της αποτοίχισης, για να επισημάνει τα διάφορα «επεισόδια» που φέρει πάνω της μια επιφάνεια, αλλά και τις συνειρμικές εικόνες -«εικόνες στην ύλη»- που γεννιούνται κατά τη θέασή τους. Η Παπασπύρου έχει στο ενεργητικό της σημαντικό διδακτικό έργο. Από το 1978 δίδαξε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Υπήρξε διευθύντρια του Γ′ Εργαστηρίου Ζωγραφικής (1993-2005) και ήταν η πρώτη γυναίκα καθηγήτρια της ΑΣΚΤ που διηύθυνε Εργαστήριο. Από το 2006 είναι ομότιμη καθηγήτρια της ΑΣΚΤ. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα.

Η Νίνα Παπακωνσταντίνου γεννήθηκε στην Αθήνα, όπου ζει και εργάζεται. Σπούδασε Ελληνική Φιλολογία στην Αθήνα και Καλές Τέχνες στο Camberwell College of Arts στο Λονδίνο. Το 2015 ήταν artist-in-residence στο Seeger Center for Hellenic Studies του Princeton. Έχει παρουσιάσει έργα της σε πολλές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, μεταξύ άλλων: Home (διπλή ατομική με τον Κώστα Μπασάνο), Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Ιλεάνα Τούντα, Αθήνα· Collectanea, Deree - The American College of Greece, Αθήνα· Haft Paykar/Seven Beauties, Γκαλερί Mohsen, Τεχεράνη· Μετά τη Βαβέλ, AnnexM, Μέγαρο Μουσικής· Under/erasure, Γκαλερί Pierogi, Νέα Υόρκη· Multitudinous Seas, Fondation Hippocrène, Παρίσι· Αντίδωρον, Documenta 14, Κάσελ· ΝΠ ή τα σενάρια μιας ζωής, Locus Athens, Αθήνα· Typo (ατομική), Γκαλερί Καλφαγιάν, Αθήνα· Quieter in Every Phrase (ατομική), Γκαλερί Martine Aboucaya, Παρίσι· Αντί Γραφής (ατομική), Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Αθήνα· Heaven, 2η Μπιενάλε της Αθήνας.