Την περασμένη εβδομάδα δημοσιεύτηκε στην Εποχή ένα κείμενο του οικονομολόγου και αγαπητού φίλου Πέτρου Λινάρδου Ρυλμόν (ΠΛΡ), στο οποίο έκανε κάποια ενδιαφέροντα σχόλια πάνω σε ορισμένες θέσεις που ανέπτυξα σε προηγούμενο κείμενο μου για το Ινστιτούτο ΕΝΑ[1]. Για να δοθεί συνέχεια στον διάλογο και στην πάντα χρήσιμη και αναγκαία γόνιμη συζήτηση, θα επιχειρήσω εδώ να διασαφηνίσω τα στοιχεία που ο ΠΛΡ αναδεικνύει προς συζήτηση. Ο ΠΛΡ αναφέρεται ειδικότερα στα εξής:
α) Καταρχάς, στο ότι η διεύρυνση της βιομηχανικής παραγωγής στη χώρα, αν και αναγκαία καθαυτή, δεν μπορεί να αποτελέσει πανάκεια, καθώς δεν μπορεί να αντιμετωπίσει προβλήματα, όπως η ελλειμματικότητα της πρωτογενούς παραγωγής, η θέση και η διάρθρωση της παραγωγής ενέργειας, ο ρόλος των μικρομεσαίων επιχειρήσεων (ΜμΕ) κτλ. Συμμερίζομαι τις επιφυλάξεις του ΠΛΡ, εξού και στο κείμενό μου στο ΕΝΑ, αλλά και σε πολλά άλλα, επιμένω στην ανάγκη για μια ολοκληρωμένη αναπτυξιακή εθνική στρατηγική πολλαπλής στόχευσης όπου η έμφαση δεν θα δίνεται μόνο στην παραγωγική ανασυγκρότηση (και δη στη βιομηχανική ανάπτυξη), αλλά και σε σειρά άλλων μέτρων, όπως η ταυτόχρονη καταπολέμηση της κοινωνικής και περιφερειακής συνοχής, η ενίσχυση των ΜμΕ χάριν και της οικονομικής δημοκρατίας, η εξασφάλιση μεγαλύτερης επάρκειας σε κρίσιμης σημασίας τομείς (διατροφή, φάρμακα, ενέργεια, άμυνα, πίστη κτλ.), η καταπολέμηση της δημογραφικής κάμψης. Αυτό που υποστηρίζω στο κείμενο μου, είναι ότι αναγκαίος όρος κάθε ανάκαμψης είναι η βιομηχανική ανάκαμψη, αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι και ικανός. Η πρόωρη αποβιομηχάνιση των δεκαετιών του 1980 και του 1990 ιδίως πρέπει να αναστραφεί, καθώς η βιομηχανία και οι στενά συνδεδεμένες μαζί της υπηρεσίες αποτελούν την καρδιά κάθε αναπτυξιακής ανάκαμψης. Εννοείται, όμως, ότι δεν αποτελεί πανάκεια για κάθε κοινωνικοοικονομικό δεινό.
Ανάγκη επαναβιομηχάνισης και σχεδιασμού
β) Περαιτέρω, ο ΠΛΡ σωστά επισημαίνει ότι η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας βρίσκεται σε υποχώρηση στις ημέρες μας, και επομένως γεννώνται νέα προβλήματα, αλλά και ευκαιρίες από την ανάγκη για επανασχεδιαμό των πολιτικών, ώστε να ανταποκριθούν σε αυξημένη «εσωστρέφεια», είτε αυτή νοείται σε εθνικό είτε σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η δική μου άποψη δεν διαφέρει επ’ αυτού. Είναι, όμως, δυνατό να συνδυαστεί η παραπάνω παρατήρησή μου για την ανάγκη επαναβιομηχάνισης με την υποχώρηση της παγκοσμιοποίησης. Είναι αρκετά πιθανό ότι πολλές βιομηχανίες, και αλυσίδες αξίας ευρύτερα, θα αναζητήσουν καταφύγιο στο εθνικό και ευρωπαϊκό πλαίσιο λόγω της νέας διεθνούς τάσης εσωστρέφειας (friend shoring, near shoring). Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ενδέχεται να υπάρξει μια ευκαιρία και για την ελληνική βιομηχανία και παραγωγή γενικότερα. Επομένως η προσέγγισή μου δεν υποστηρίζει άκριτα μια πολιτική εξαγωγικής διείσδυσης άνευ ετέρου, ιδιαίτερα μάλιστα στην παρούσα συγκυρία.
γ) Επίσης, ο ΠΛΡ υποστηρίζει την αναθεώρηση της σχέσης της ελληνικής οικονομίας με το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα ως αναγκαίο προαπαιτούμενο κάθε αναπτυξιακής προσπάθειας. Ελπίζοντας ότι δεν αδικώ τη θέση του, θεωρώ ότι η αναφορά έχει να κάνει με το πρόβλημα του χρέους, και υπό αυτό το πρίσμα, συμφωνώ απολύτως. Είναι και κατά τη δική μου ανάγνωση εξαιρετικά δύσκολη έως απίθανη η ανάκαμψη χωρίς ουσιαστική ελάφρυνση του χρέους και χωρίς αλλαγή της ευρωπαϊκής και διεθνούς χρηματοπιστωτικής αρχιτεκτονικής. Δεν καταπιάστηκα στο κείμενο μου με αυτό όχι διότι δεν το θεωρώ σοβαρό, αλλά διότι ξέφευγε από τις στοχεύσεις του κειμένου.
δ) Επί του εθνικού αναπτυξιακού σχεδιασμού, της αναγκαιότητάς του, των παλαιότερων αποτυχιών, της ανάγκης δημοκρατικής/κοινωνικής συμμετοχής στην κατάστρωσή του και της αποφυγής μιας αποκλειστικά «από τα πάνω» κατάστρωσης και εφαρμογής του μακριά από τη λογική της αγοράς ως θεμέλιο του προγραμματισμού, συμφωνώ απολύτως με τις επισημάνσεις του ΠΛΡ. Θα ήθελα μόνο να διευκρινίσω ότι με πολλές άλλες ευκαιρίες έχω προσπαθήσει να επιστήσω την προσοχή στην ανάγκη ενός τέτοιου τύπου εθνικού αναπτυξιακού προγραμματισμού, διότι θεωρώ ότι η ελληνική κοινωνία και οι πολιτικές ηγεσίες και κόμματα, αν και σε διαφορετικό βαθμό, δεν κατανοούν την εξαιρετικά κρίσιμη σημασία ενός πραγματικού σχεδιασμού και των προϋποθέσεών του (εφαρμογή, αξιολόγηση, επανέλεγχος, επανασχεδιασμός κτλ).
Το ζήτημα των συμμαχιών
ε) Κλείνω με το ζήτημα των κοινωνικοοικονομικών, και κατ΄ επέκταση πολιτικών, συμμαχιών για την επιδίωξη μιας νέας πολιτικής ηγεμονίας, ικανής να δώσει λύσεις στα σημερινά αδιέξοδα. Και πάλι θα συμφωνήσω με τον ΠΛΡ, πως οι καιροί της «φορντιστικού» τύπου κορπορατιστικής συμμαχίας της εργατικής τάξης με το κεφάλαιο έχουν παρέλθει. Βεβαίως, το θέμα των συμμαχιών είναι ένα πολύ δύσκολο παζλ, που δεν μπορεί να επιλυθεί στα πλαίσια ενός μικρού κειμένου. Με δυο λόγια, η θέση μου είναι ότι σε μια τέτοια συμμαχία έχει θέση κάθε κοινωνική ομάδα τάξη ή άτομο που υποστηρίζει την ανάγκη να αντιμετωπισθούν οι ευρύτερες κοινωνικοοικονομικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η χώρα (παραγωγική ανασυγκρότηση, δραστική μείωση ανισοτήτων στην κοινωνία και την οικονομία, αύξηση παραγωγικής επάρκειας, ανάσχεση της δημογραφικής παρακμής και της διαρροής του εξειδικευμένου δυναμικού στο εξωτερικό, οικολογική προσαρμογή). Χρειάζεται, όμως, προσοχή: οι συμμαχίες θα πρέπει να οικοδομούνται στη βάση μιας ολοκληρωμένης αντιμετώπισης των προκλήσεων σε στρατηγικό επίπεδο (τακτικά μπορεί η μια ή η άλλη να παίρνει προσώρας προτεραιότητα). Έτσι, για να δώσω ένα παράδειγμα, δεν επιθυμούμε παραγωγική αναβάθμιση που θα διευρύνει τις ανισότητες, θα καταστρέφει το περιβάλλον, θα εμποδίζει τους νέους να δημιουργούν οικογένειες γενικεύοντας τις χαμηλές αμοιβές και την εργασιακή επισφάλεια. Οι συμμαχίες αυτές δεν αποκλείουν, κατά τη γνώμη μου, τμήματα του κεφαλαίου, ιδίως μικρομεσαίου προσανατολισμού, αλλά και όσους προσανατολίζονται σε σοβαρή παραγωγική ανάκαμψη. Εκείνοι που ρητά αποκλείουν όμως, είναι η κυβερνώσα σήμερα προσοδοθηρική ολιγαρχία των δημοσίων έργων, των μίντια, του χρήματος/πίστης, και τα στενά συνδεδεμένα με αυτήν στρώματα (ανώτερα στελέχη, ορισμένοι δημοσιογράφοι). Ασφαλώς, δεν είναι οι μόνοι που δεν έχουν θέση σε μια συμμαχία όπως αυτή που περιγράφουμε. Το ίδιο ισχύει για ορισμένα τμήματα της δημοσιοϋπαλληλίας, που συστηματικά καταφεύγουν στο ρουσφέτι, στον κομματισμό και την ευνοιοκρατία, κομμάτια της γκρίζας φοροδιαφεύγουσας οικονομίας (διάφορες κατηγορίες ελεύθερων επαγγελματιών).
Ο διεθνής παράγοντας
Και κάτι τελευταίο: όλα τα παραπάνω σχετίζονται με μια εθνική, εσωτερική ατζέντα σε πολύ μεγάλο βαθμό. Ωστόσο, κατά κανέναν τρόπο δεν υποστηρίζω ότι αν υλοποιηθούν, θα έχουμε αντιμετωπίσει τα προβλήματα της χώρας, καθώς αυτά είναι απολύτως συνδεδεμένα με τις διόλου ενθαρρυντικές διεθνείς εξελίξεις. Όσο όμως απαιτούνται εσωτερικές πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που προανέφερα, άλλο τόσο και περισσότερο ίσως είναι αναγκαία η διεθνής κινητοποίηση και επιδίωξη συμμαχιών σε προοδευτική κατεύθυνση. Χωρίς διεθνή πρόοδο, είναι απίθανο να επιλυθούν και τα εσωτερικά μας προβλήματα, όσο σοφά και αν τα διαχειριστούμε.
Θα ήθελα, κλείνοντας, να ευχαριστήσω τον ΠΛΡ που με τη συγκεκριμένη παρέμβασή του, αλλά και με τις διαρκείς παρεμβάσεις του, προωθεί τον ανοικτό δημοκρατικό προβληματισμό και την αναζήτηση λύσεων –σε αντίθεση με την επικρατούσα τάση στη χώρα μας να κρύβουμε τα ζητήματα κάτω από το χαλάκι. Τα σχόλιά του ήταν πολύτιμα και για μένα, καθώς μου επέτρεψαν να διασαφηνίσω περαιτέρω τις θέσεις μου, και έτσι ανέδειξαν όχι μόνο τις διαφοροποιήσεις μας, πάντα χρήσιμες στον δημοκρατικό διάλογο, αλλά και τις όχι λίγες συγκλίσεις μας.
Σημείωση:
-
https://www.enainstitute.org/publication/%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BC%CE%B5%CF%84%CF%8E%CF%80%CE%B9%CF%83%CE%B7-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CF%83%CE%BF%CE%B2%CE%B1%CF%81%CF%8E%CE%BD-%CE%B4%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%BD-%CF%80%CF%81%CE%BF/