Η σφαγή του Κατίν
Τρέφω απέραντο σεβασμό και θαυμάζω τους μη κατ’ επάγγελμα ιστορικούς, που δίνουν χρόνο και κόπο από τη ζωή τους στην έρευνα σημαντικών γεγονότων, θετικών και αρνητικών, του κομμουνιστικού κινήματος. Προφανώς, γιατί –όπως και κάποιοι λίγοι άλλοι– ενδιαφέρομαι για τις ιδεολογικές και πολιτικές ρίζες μου. Ένας από αυτούς τους ερευνητές και συγγραφείς είναι ο σύντροφος και φίλος Τάκης Μαστρογιαννόπουλος, συνεργάτης της Εποχής από την ίδρυσή της, ο οποίος μου έχει κάνει την τιμή να είμαι ανάμεσα στους παρουσιαστές των δύο μεγάλων βιβλίων του για την άνοδο και την πτώση των Κομμουνιστικών Διεθνών. Στο σημερινό δισέλιδο ο Μαστρογιαννόπουλος αλλάζει ρόλο. Παίρνει συνέντευξη από έναν «ομότεχνό» του, τον Χρήστο Κεφαλή, για το βιβλίο του «Οι πολωνοί κουμμουνιστές απέναντι στον Στάλιν», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Redmarks. Πρόκειται για ένα χρονικό των αγώνων των πολωνών κομμουνιστών, με επίκεντρο την εξόντωση της πλειονότητάς τους στις σταλινικές εκκαθαρίσεις της περιόδου 1936-1938. Διαβάστε την και ανατριχιάστε μια ακόμα φορά για τα αποτρόπαια εγκλήματα τους σταλινισμού, αλλά κυρίως διαβάστε το εξαιρετικά γραμμένο και τεκμηριωμένο βιβλίο του Κεφαλή που αφορά ένα θέμα το οποίο, εξ όσων γνωρίζω, δεν είναι γνωστό στην Ελλάδα, αλλά όπως λέει ο ίδιος ο συγγραφέας ούτε στην ίδια την Πολωνία.
Χ.Γο.
.jpg)
Οι σταλινικές εκκαθαρίσεις την περίοδο 1936-38 συμπεριέλαβαν και πολλά ηγετικά στελέχη και ακτιβιστές ξένων κομμουνιστικών κομμάτων που βρίσκονταν στην ΕΣΣΔ και εργάζονταν στην Κομιντέρν ή άλλους σοβιετικούς οργανισμούς. Τι είναι αυτό που κάνει ξεχωριστή την περίπτωση των πολωνών κομμουνιστών;
Πραγματικά, στα 1937-38 έλαβε χώρα μια ευρεία εκκαθάριση στα εθνικά τμήματα της Κομιντέρν. Αυτό που κάνει ξεχωριστή την εκκαθάριση των πολωνών κομμουνιστών είναι ο καθολικός της χαρακτήρας. Από μια εκατοντάδα ηγετικών στελεχών του ΚΚ Πολωνίας, μελών του ΠΓ και της ΚΕ, βουλευτών, κ.ά., επέζησε ένας. Από τα 3.817 μέλη του ΚΚ Πολωνίας που βρίσκονταν στην ΕΣΣΔ το 1936 επέζησαν λιγότερα από 100 και από τις 11.000 περίπου πολωνούς αντιφασίστες λίγες εκατοντάδες. Όλοι αυτοί οι αγωνιστές, που είχαν καταφύγει στην ΕΣΣΔ για να αποφύγουν τις διώξεις της δικτατορίας του Πιουσούντσκι, κατηγορήθηκαν ως πράκτορες της POW, της παραστρατιωτικής οργάνωσης του πολωνού δικτάτορα, κατάσκοποι και σαμποτέρ, και εξοντώθηκαν. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονταν σύντροφοι της Ρόζας Λούξεμπουργκ και του Λένιν, που είχαν συμμετάσχει ενεργά στον Οκτώβρη και το ρωσικό εμφύλιο, νεαροί μαχητές φυλακισμένοι για χρόνια στη χώρα τους, μαρξιστές διανοούμενοι και καλλιτέχνες. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι οι εκκαθαρίσεις στο πολωνικό κόμμα άρχισαν ήδη από το 1933, πολύ πριν από τα άλλα κομμουνιστικά κόμματα. Σε επιστέγασμα, το πολωνικό κόμμα διαλύθηκε, με απόφαση της Κομιντέρν τον Αύγουστο του 1938, μετά από εντολή του Στάλιν, ως μια σφηκοφωλιά πρακτόρων –η μοναδική τέτοια περίπτωση στην ιστορία της Κομιντέρν.
Ποιοι λόγοι ώθησαν τον Στάλιν να προβεί στην πλήρη εκκαθάριση του πολωνικού κόμματος; Πώς μεθοδεύτηκε και υλοποιήθηκε;
Υπήρξε ένας συνδυασμός παραγόντων. Θα εντοπίσω ως πιο σημαντικό την ανεξαρτησία του πολωνικού κόμματος, στο οποίο δεν είχε γίνει δυνατό να επιβληθεί μια ηγεσία πιστή στον Στάλιν. Στο κόμμα παρέμεναν ζωντανές οι παραδόσεις της Λούξεμπουργκ. Ακόμη και η φιλο-σταλινική πτέρυγα του Λένσκι διέφερε από τους παραδοσιακούς σταλινικούς ηγέτες. Ο Λένσκι είχε σπουδάσει φιλοσοφία και επιπλέον, όταν ήταν Γενικός Γραμματέας, στα 1932-35, παρέμενε στο κόμμα μια τροτσκιστική ομάδα, πράγμα αδιανόητο αλλού. Οι Πολωνοί κομμουνιστές είχαν ανεξαρτησία γνώμης και ο Στάλιν φοβόταν ότι μελλοντικά θα μπορούσαν να αντιταχθούν σε αποφάσεις του για την Πολωνία. Ρόλο έπαιξε επίσης το μένος του Στάλιν ενάντια στους Πολωνούς, λόγω της ήττας του Κόκκινου Στρατού στο σοβιετοπολωνικό πόλεμο το 1920, στην οποία είχε εμπλακεί ο ίδιος. Η μεθόδευση ήταν παρόμοια με εκείνη στα άλλα εθνικά τμήματα της Κομιντέρν. Οι αποφάσεις εγκρίνονταν από την ηγεσία του ΠΚΚ (Μπ) [Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος (Μπολσεβίκοι)], με τις περισσότερες να φέρουν τις υπογραφές των Στάλιν, Μολότοφ, Βοροσίλοφ, Καγκάνοβιτς, κ.ά. Υπήρχαν δυο κατηγορίες ποινών, με την πρώτη να σημαίνει εκτέλεση και τη δεύτερη δεκαετή εξορία. Οι κατηγορούμενοι, σε μια εικοσάλεπτη παρωδία δίκης, καταδικάζονταν με την προαποφασισμένη ποινή, δεν είχαν δικαίωμα έφεσης και η ποινή ήταν άμεσα εκτελεστέα. Η εκτέλεση ακολουθούσε κατά κανόνα μέσα σε ελάχιστες μέρες.
Αναφέρατε προηγουμένως ότι υπήρχε μια πληθώρα διακεκριμένων αγωνιστών στο ΚΚ Πολωνίας. Συναγωνιστές της Ρόζας Λούξεμπουργκ και του Λένιν, ακτιβιστές του Οκτώβρη και του ρωσικού εμφυλίου, κ.ά. Θα μας δώσετε μερικά παραδείγματα;
Κατ’ αρχήν να σημειώσω ότι το ΚΚ Πολωνίας δημιουργήθηκε το Δεκέμβρη του 1918 από τη συνένωση του SDKPiL [Σοσιαλδημοκρατία του Βασιλείου της Πολωνίας και της Λιθουανίας], του κόμματος της Ρόζας Λούξεμπουργκ, με το PPS-Αριστερά [Πολωνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα-Αριστερά], μια αριστερή διάσπαση των πολωνών σοσιαλιστών, ενώ υπήρχαν χωριστές οργανώσεις του κόμματος στη Δυτική Ουκρανία και τη Δυτική Λευκορωσία, περιοχές που είχαν ενσωματωθεί μετά το 1920 στην Πολωνία. Σε όλες τις ομάδες και τα τμήματα του κόμματος βρίσκουμε πράγματι διακεκριμένους ηγέτες και ακτιβιστές, γεγονός συνδεόμενο με τις πλούσιες παραδόσεις του πολωνικού κομμουνισμού, αλλά και την παρανομία στην οποία υποχρεώθηκε ουσιαστικά το κόμμα στα 1920-38, συγκεντρώνοντας στις τάξεις του τα πιο μαχητικά, αφοσιωμένα στο κίνημα στοιχεία. Δυστυχώς ο χώρος επιτρέπει μόνο μια συνοπτική αναφορά. Η Μαρία Κόζουτσκα, ο Αντόλφ Βάρσκι (βασικοί κομματικοί ηγέτες στα 1923-29) και ο Χένρικ Στάιν Ντόμσκι (γενικός γραμματέας από τον Σεπτέμβριο του 1924 έως τον Ιούλιο του 1925) ανήκαν στην παλιά φρουρά του SDKPiL και κράτησαν μια αντισταλινική στάση· η Κόζουτσκα είχε το θάρρος να αντιταχθεί δημόσια στον Στάλιν το 1924 στην Κομιντέρν. Ηγετικά στελέχη όπως οι Γιάκουμπ Χέινακι, Γιόζεφ Ούνσλιχτ και Έντβαρντ Πρόχνιακ, είχαν συνεργαστεί στενά με τον Λένιν· ο Πρόχνιακ βασανίστηκε άγρια στο Μπουτίρκι, όπου είχε φυλακιστεί και επί τσαρισμού, αλλά αρνήθηκε να ομολογήσει οποιαδήποτε ενοχή. Οι Κρίλικ, Ροσντόλσκι (αργότερα, επιφανής μαρξιστής οικονομολόγος στις ΗΠΑ) και Τουριάνσκι αντιτάχθηκαν στη μεγαλορωσική πολιτική του Στάλιν στην Ουκρανία και στη δαιμονοποίηση του Τρότσκι. Ο Λέων Λίπσκι, του οποίου τα δύο αδέλφια εκτελέστηκαν στην ΕΣΣΔ, όντας στην Πολωνία αντιτάχθηκε στη διάλυση του κόμματος το 1938 και στη συκοφάντηση των συντρόφων του, πήρε μέρος στην πολωνική αντίσταση και δολοφονήθηκε το 1943, πιθανότατα με εντολή του Στάλιν. Ο Ίγκνας Ράις, επιφανές στέλεχος των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών, πήρε μια ξεκάθαρη θέση απέναντι στις Δίκες της Μόσχας, με ανοικτό γράμμα του προς την ΚΕ του ΠΚΚ (Μπ), και δολοφονήθηκε στην Ελβετία από σταλινικούς πράκτορες.
Μια επιβλητική φυσιογνωμία είναι ο Σιλβέστερ Βογιεβότσκι, ένας τσιφλικάς συνεργάτης του Πιουσούντσκι, που έγινε κομμουνιστής και μοίρασε το τσιφλίκι του στους αγρότες. Το αγροτικό, σύμμαχο του ΚΚ Πολωνίας, κόμμα του Βογιεβότσκι διαλύθηκε από την πολωνική δικτατορία, ενώ ο ίδιος δικάστηκε στην Πολωνία ως «πράκτορας της ΕΣΣΔ», αθωώθηκε και εκτελέστηκε στην ΕΣΣΔ, στην οποία κατέφυγε το 1931, ως «πράκτορας της Πολωνίας». Διακεκριμένοι κομματικοί λογοτέχνες και ποιητές, όπως οι Μπ. Γιασένσκι, Στ. Στάντε, Χ. Ζαβιέτσκι), κ.ά., είχαν την ίδια μοίρα.
Τέλος, μια ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην Βέρα Καρούζαγια. Η Καρούζαγια, μια μαχητική, ικανή ηγέτιδα του ΚΚ Δυτικής Λευκορωσίας, φυλακίστηκε για χρόνια στην Πολωνία και αργότερα κατέφυγε στη σοβιετική Λευκορωσία, όταν χαρακτηρίστηκε από την Κρούπσκαγια, τη χήρα του Λένιν, ως υπόδειγμα επαναστάτριας. Στη συνέχεια συνελήφθη στις διώξεις και φυλακίστηκε για δυο χρόνια. Στην απολογία της υπερασπίστηκε τον εαυτό της επιδέξια, ταυτόχρονα όμως αναγνώρισε την εγκυρότητα των κατηγοριών ενάντια στους συντρόφους της, δηλώνοντας την ακλόνητη πίστη της στο κόμμα και το σοβιετικό κράτος. «Κανείς δεν θα μπορούσε να με αντιτάξει στο σοβιετικό μου κράτος, και έτσι δεν έδωσα ποτέ σε κανέναν τα μυστικά του κράτους μου… Ο Λουδοβίκος ο 16ος είπε: ‘Είμαι το κράτος! Και θέλω να πω ότι το σοβιετικό κράτος είμαι εγώ!’» Αθωώθηκε και πήρε μέρος στην αντίσταση στην κατεχόμενη Λευκορωσία, βρίσκοντας ηρωικό τέλος. Το να πρέπει να κατηγορήσεις τους συντρόφους σου για υπηρεσία στο ναζισμό προκειμένου να ζήσεις και να πάρεις μέρος στον αγώνα ενάντια στους ναζί ήταν η τραγικά δεινή θέση, στην οποία έφερνε ο σταλινισμός τους αγωνιστές.
k.jpg)
Παράλληλα με την εκκαθάριση των πολωνών κομμουνιστών και ως προέκτασή της έλαβε χώρα στα 1937-38 στην ΕΣΣΔ η Πολωνική Επιχείρηση, η μεγαλύτερη από τις εθνικές εκκαθαρίσεις της περιόδου. Πώς συνδέθηκε με την εκμηδένιση του ΚΚ Πολωνίας;
Στα 1937-38 διεξάγονται στην ΕΣΣΔ εθνικές εκκαθαρίσεις ενάντια σε μια πλειάδα «ύποπτων» εθνοτήτων, Πολωνών, Λετονών, Ελλήνων, Γερμανών, Κορεατών, Κινέζων, κ.ά., με την Πολωνική Επιχείρηση να είναι η πιο ευρεία με 110.000 θύματα. Η επιχείρηση εξαπολύεται με τη διαταγή 00485 του Γιεζόφ, ως συνέχεια της εκκαθάρισης του πολωνικού κόμματος. Η κατηγορία εναντίον των πολωνών κομμουνιστών ήταν ότι είχαν εγκαταστήσει στην ΕΣΣΔ ευρέα κατασκοπευτικά δίκτυα και αφορούν, εκτός από τα κομματικά μέλη, όλους τους πολωνούς αντιφασίστες πρόσφυγες, που ήταν περίπου 11.000, ενώ στη συνέχεια επεκτείνονται μαζικά στους πολωνικής εθνικότητας πολίτες της ΕΣΣΔ. Σε αυτή τη διαδικασία εξολοθρεύονται απλοί εργάτες και αγρότες, με ολόκληρες οικογένειες να ξεκληρίζονται· συχνά βρίσκουμε σε σχετικές βάσεις δεδομένων τέσσερα ή πέντε αδέλφια να εκτελούνται την ίδια μέρα.
Με την κατάληψη της Ανατολικής Πολωνίας από την ΕΣΣΔ το 1939 ακολουθεί ένας δεύτερος γύρος, με την εκτόπιση αρκετών εκατοντάδων χιλιάδων πολωνών πολιτών σε σοβιετικά στρατόπεδα. Στην περίοδο αυτή δεν εφαρμόζεται πλατιά η θανατική ποινή, έχουμε όμως πολλούς θανάτους από τις κακουχίες, είτε κατά τη μεταφορά, είτε στους τόπους εξορίας. Το πιο περίοπτο συμβάν είναι η εξόντωση περίπου 22.000 πολωνών αιχμαλώτων πολέμου στο Κατίν και σε άλλα στρατόπεδα της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας τον Απρίλη-Μάη του 1940, γνωστή ως «Σφαγή του Κατίν». Ο συνολικός αριθμός των θυμάτων σε αυτό το διάστημα δεν μπορεί να προσδιοριστεί επακριβώς.
Στο βιβλίο σας συζητάτε εκτενώς την πολωνική κομμουνιστική αντίσταση και τις μεταπολεμικές εξελίξεις στην Πολωνία, ως τον πολωνικό Οκτώβρη του 1956. Αναδεικνύετε ιδιαίτερα τη διαπάλη μέσα στο Πολωνικό Εργατικό Κόμμα, διάδοχο του ΚΚ Πολωνίας, με την επικράτηση της σταλινικής πτέρυγας στα 1948-56. Ποια ήταν τα κύρια ορόσημα της περιόδου;
Στην Πολωνία υπήρξε μια πολύ ισχυρή αστική αντιφασιστική αντίσταση, αλλά και μια υπολογίσιμη κομμουνιστική. Τη συζητώ εκτενώς γιατί αποτελεί συνέχεια της ιστορίας του ΚΚ Πολωνίας στο νέο στάδιο, όταν μετά τη διάλυσή του δημιουργήθηκε το Πολωνικό Εργατικό Κόμμα. Η προσπάθεια του Στάλιν να ελέγξει το νέο κόμμα μέσω του Μολόγιεκ, ενός αμφιλεγόμενου στρατιωτικού που δολοφόνησε τον Νοβότκο, πρώτο γραμματέα του κόμματος, απέτυχε, καθώς ο Μολόγιεκ εκτελέστηκε από τα υπόλοιπα μέλη της ηγεσίας. Στη συνέχεια ανέλαβαν οι Φίντερ και Γκομούλκα, σημαντικά στελέχη του παλιού κόμματος, που προώθησαν ένα επαναστατικό πρόγραμμα και μια ευρεία πολιτική συμμαχιών, τα οποία απέφεραν θετικά αποτελέσματα. Στην κομμουνιστική αντίσταση βλέπουμε να πρωταγωνιστούν τα παλιά στελέχη του ΚΚ Πολωνίας, συχνά αδέλφια, παιδιά ή στενοί συναγωνιστές εκείνων που είχαν εξοντωθεί στην ΕΣΣΔ.
Η πτέρυγα του Γκομούλκα είχε την υπεροχή στο κόμμα ως τα 1947, όταν επικρατεί στη χώρα επαναστατικός αναβρασμός και διεξάγεται αγώνας με τις αστικές δυνάμεις για την εξουσία. Στη συνέχεια υπερισχύει, χάρη στην υποστήριξη του Στάλιν, η σταλινική πτέρυγα υπό τον Μπιέρουτ. Οικοδομείται ένα αυταρχικό σταλινικό καθεστώς, με μια ηπιότερη επανάληψη των εκκαθαρίσεων του 1937-38, οπότε τα στελέχη της πτέρυγας Γκομούλκα παραμερίζονται και φυλακίζονται. Ωστόσο, τον Οκτώβρη του 1956, μετά από μια λαϊκή εξέγερση, η κατάσταση αντιστρέφεται, επανέρχεται ο Γκομούλκα και γίνεται μια σοβαρή αποσταλινοποίηση. Μέρος της είναι και η αποκατάσταση των εκκαθαρισμένων πολωνών κομμουνιστών, μια αποκατάσταση πραγματική και χωρίς εξαιρέσεις. Παρά τη συντηρητικοποίηση του Γκομούλκα αργότερα, σε κάθε φάση βρίσκουμε εξέχουσες κομματικές φυσιογνωμίες να δίνουν ένα θετικό πρότυπο. Σημαντική περίπτωση είναι ο Έντβαρντ Όχαμπ, μέλος του ΠΓ, ο οποίος το 1970, όταν ξεσπούν λαϊκές ταραχές και το κόμμα εκτρέπεται στον αντισημιτισμό, παραιτείται από την ηγεσία ζητώντας την επιστροφή στους λενινιστικούς κανόνες και την αναβίωση των συμβουλίων στα εργοστάσια.
Τα γεγονότα που αφηγείστε έχουν σε μεγάλο βαθμό περιπέσει στη λήθη. Τι έχει να μας πει η τραγωδία των πολωνών κομμουνιστών για το σήμερα και γιατί έχει σημασία να τη γνωρίζουν οι νέοι αγωνιστές;
Αν και τα εγκλήματα του σταλινισμού έχουν συζητηθεί αρκετά πλατιά, η ιστορία των πολωνών κομμουνιστικών πράγματι δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή, ακόμη και στην ίδια την Πολωνία. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στην «αποκομμουνιστικοποίηση» που προωθεί το τωρινό αστικό καθεστώς, αλλά και στην αναβίωση του σταλινισμού σε όχι λίγα κομμουνιστικά κόμματα, στην οποία πρωτοστατεί διεθνώς το ΚΚΕ. Αρκεί να αναφέρω ότι στο σάιτ του σημερινού ΚΚ Πολωνίας, μιας ανυπόληπτης σταλινικής ομάδας, σε μια εκατοντάδα περίπου άρθρα για ποικίλα ιστορικά θέματα, δεν αναφέρεται ονομαστικά ούτε ένας από τους ηγέτες και τα στελέχη του ΚΚ Πολωνίας που χάθηκαν στα 1937-38. Η ιστορία των πολωνών κομμουνιστών είναι ξεχωριστή κυρίως για τα πολυάριθμα παραδείγματα κομμουνιστικής εναντίωσης και κριτικής του σταλινισμού που μας δίνει, αλλά και ευρύτερα του αγώνα ενάντια στο φασισμό και την αντίδραση, που λαμβάνουν επικίνδυνες διαστάσεις στις μέρες μας. Ο Γκράμσι έλεγε εύστοχα, «Αποδοκιμάζει κανείς το παρελθόν για να μην υπολογίσει το καθήκον του παρόντος». Όσοι περιφρονούν μια τέτοια κληρονομιά αποδεικνύουν και μόνο με αυτό ότι, παρά τις ενάντιες αξιώσεις τους, δεν έχουν κάτι θετικό να συνεισφέρουν στο σήμερα.
Το βιβλίο σας περιλαμβάνει και ένα εκτενές μέρος με ντοκουμέντα. Πείτε μας δυο λόγια γι’ αυτά.
Κατ’ αρχήν, περιλαμβάνονται η ίδια η απόφαση της Κομιντέρν για τη διάλυση του ΚΚ Πολωνίας και η Διαταγή 00485 της Πολωνικής Επιχείρησης. Είναι δυο κυνικά ντοκουμέντα, αποκαλυπτικά για τη σταλινική θηριωδία, που θα προκαλέσουν αποστροφή σε κάθε έντιμο αγωνιστή. Θα έλεγα όμως ότι πιο σημαντικά είναι τα υπόλοιπα. Περιλαμβάνουν δυο ανοικτές επιστολές του Ι. Ντομπζίνσκι και των άλλων μελών της POW που πέρασαν στο πλευρό του Κόκκινου Στρατού, στη δεκαετία του 1920, κατά τη διάρκεια του πολέμου με την Πολωνία. Είναι δυο διεθνιστικά κείμενα, που δείχνουν ότι είχαν γίνει πραγματικοί κομμουνιστές. Ακόμη αναμνήσεις για τον Πιοτρ Πολόνσκι, έναν πολωνικής εθνικότητας σοβιετικό πολίτη που η οικογένειά του εξοντώθηκε στη διάρκεια της Πολωνικής Επιχείρησης.
Τέλος, υπάρχουν τρία εκτενή κείμενα με αναμνήσεις πολωνών κομμουνιστών που οι οικογένειές τους, σύζυγοι, γονείς, κ.ά., διακεκριμένα κομματικά στελέχη, εξοντώθηκαν το 1937-38 – συγκεκριμένα των Λούντβιχ Βοϊσλάβσκι, Μαρίλια Κραγιέφσκαγια και Ρόμαν Μπορτνόβσκι. Ο πατέρας του Βοϊσλάβσκι, ένα ανώτερο κομματικό στέλεχος πέθανε από καρκίνο στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ενώ η μητέρα του, μια πολωνή συγγραφέας παιδικών βιβλίων που είχε έρθει στην ΕΣΣΔ για να βοηθήσει στη σοσιαλιστική οικοδόμηση, καταδικάστηκε σε εκτόπιση το 1937, αρρώστησε και πέθανε καθ’ οδόν προς την εξορία. Ο Μπορτνόσβσκι ήταν γιος του Σαούλ Αμστερντάμ, μέλους του ΠΓ του ΚΚ Πολωνίας, και θετός γιος του Μπρόνισλαβ Μπορτνόφσκι, ενός μέλους της ΚΕ, με τον οποίο είχε συνδεθεί αργότερα η μητέρα του. Και οι δυο χάθηκαν στις σταλινικές διώξεις. Η μητέρα του Στέλλα εξορίστηκε σε στρατόπεδο στη Βορκούτα, ενώ ο ίδιος και η μικρή αδελφή του, όπως άλλωστε και ο Βοϊσλάβσκι, στάλθηκαν σε ορφανοτροφεία. Τέλος, η Κραγιέφσκαγια ήταν σύζυγος του Βλαντισλαβ Κραγιέφσκι, ενός μέλους της ΚΕ του κόμματος, που επίσης χάθηκε στις εκκαθαρίσεις – η ίδια εξορίστηκε πρώτα στη Σιβηρία και μετά στον Αρκτικό Κύκλο.
Στα κείμενα των Βοϊσλάβσκι και Μπορτνόβσκι βλέπουμε τις αντιξοότητες που πέρασαν τα μέλη των οικογενειών των εκκαθαρισμένων αγωνιστών. Η πορεία του Μπορτνόβσκι μέχρι να βρει τη χαμένη αδελφή του και να συναντήσουν τη μητέρα τους στον Αρκτικό Κύκλο μοιάζει με μια μικρή σύγχρονη Οδύσσεια. Οι αναμνήσεις της Κραγιέφσκαγια, από την άλλη, θυμίζουν εκείνες της Μαργκαρέτε Νόιμαν, γερμανίδας αγωνίστριας που γνώρισε την εξορία στη Σιβηρία και την παράδοση στην Γκεστάπο το 1940, μετά την εκτέλεση του συντρόφου της Χάιντς Νόιμαν, ενός από τους σημαντικούς ηγέτες του ΚΚ Γερμανίας. Είναι όμως πιο διαφωτιστικές, γιατί η Κραγιέφσκαγια βρέθηκε στη φυλακή Μπουτίρκι το 1937, όταν οι εκτελέσεις ήταν σε πλήρη ισχύ, και διασώζει τέτοια περιστατικά. Θα κλείσω με τη μαρτυρία της για την ομαδική εκτέλεση μιας ομάδας συντρόφων της:
«Στα μέσα του Οκτώβρη 1937, οι άνδρες μάς ενημέρωσαν ότι αύριο θα τους κάνουν μεταγωγή. Όπως μάθαμε σύντομα, δεν τους πήγαν για μεταγωγή, αλλά για εκτέλεση. Τη νύχτα ακούσαμε θόρυβο στον επάνω όροφο, με δυνατές φωνές ονομάτων και μετά σιωπή. Και ξαφνικά στην αυλή, ακριβώς κάτω από τα παράθυρά μας, ένα τραγούδι. Τραγουδούν δυνατά, πρώτα ‘Τα αποσπάσματα των παρτιζάνων’, τη ‘Διεθνή’, μετά τη ‘Βαρσαβιάνκα’. Τραγουδήθηκε από τους γείτονές μας στον πάνω θάλαμο. Τραγουδούσαν δυνατά, με αίσθημα. Μετά ακούμε: ‘Αντίο, σύντροφοι! Μην υποφέρετε, υπογράψτε τα πάντα! Αντίο! Μην χάνετε την πίστη σε μας!’»
Επιμέλεια: Χάρης Γολέμης