Πώς θα σας φαινόταν να εργάζεστε με τη δυνατότητα να ταξιδεύετε ταυτοχρόνως; Να εργάζεστε για μία εταιρεία που εδρεύει στην Αθήνα, αλλά από τον υπολογιστή σας στην Ικαρία, τη Βραζιλία ή από ένα τροχόσπιτο με πρόσβαση σε ίντερνετ που κάνει τον γύρο της Ευρώπης; Ο τρόπος εργασίας αλλάζει και διαφοροποιούνται τα χαρακτηριστικά του παραγώμενου πλούτου, των εργατών και των μέσων παραγωγής. Δημιουργούνται νέες συνθήκες–προκλήσεις στην αγορά εργασίας, στην καθημερινότητα της εργαζόμενης, στον τρόπο υπεράσπισης εργασιακών δικαιωμάτων, αλλά και στον συνδικαλισμό.
Στο κέντρο της Αθήνας, σε μία καφετέρια ή ένα αναγνωστήριο συναντάς ψηφιακούς νομάδες (ΨΝ) από διάφορα μέρη του κόσμου που εργάζονται από τους υπολογιστές τους για κάποιο γραφείο, κάποια επιχείρηση που εδρεύει στο εξωτερικό. Ατομικότητες που μπορεί να μην γνωρίζουν «συναδέλφους» και «αφεντικά», με τον παραδοσιακό τρόπο που έχουμε στο μυαλό μας, ένα εργασιακό περιβάλλον μιας εταιρείας της δεκαετίας του ‘90. Επικοινωνούν μέσω διαδικτύου, διεκπεραιώνουν καθημερινώς μία εργασία και αυτό συμβαίνει επαναληπτικά, καθημερινά. Δια ζώσης επαφή εργαζόμενου προσώπου–εργοδότη–συναδέλφων δεν υπάρχει και μπορεί να μην υπάρξει ποτέ.
Η Σοφία Κατράνα (MBA Ψηφιακό Επιχειρείν του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής), σε τρεις μελέτες που δημοσιεύονται από το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, παρουσιάζει το νέο φαινόμενο των ψηφιακών νομάδων στην αγορά εργασίας, επιχειρεί να το χαρτογραφήσει και να αναδείξει όσες πολιτικές καθιστούν ελκυστικό έναν προορισμό για ΨΝ, αλλά και όσα έχει ή δεν έχει κάνει η Ελλάδα ως σήμερα.
Ο ψηφιακός νομαδισμός ευνοείται από τη ρευστότητα της εργασίας, την ελαστικοποίηση του χώρου εργασίας και την αναζήτηση ελεύθερου χρόνου. Πρόκειται για κάποιο ριζοσπαστικό νέο τρόπο εργασίας ή είναι ένα κομμάτι της νεοφιλελεύθερης απορρύθμισης, της συρρίκνωσης των εργασιακών δικαιωμάτων, της ελαστικοποίησης –άρα και καταπάτησης συχνά– των ωρών εργασίας; Στην πρώτη μελέτη υπό τον τίτλο «Το φαινόμενο των ψηφιακών νομάδων: Διεθνείς τάσεις & προκλήσεις για την εργασία», η Σ. Κατράνα αναφέρεται στην κριτική που ασκείται στους ΨΝ ως βασικό συστατικό του «ευέλικτου καπιταλισμού», αλλά θέτει και ερωτήματα για την πραγματική ή πλασματική αίσθηση ελευθερίας που δημιουργεί ο ψηφιακός νομαδισμός. Η «ευελιξία» παρέχει περισσότερη ελευθερία ή περισσότερο έλεγχο και ανασφάλεια;
Κι αν πράγματι δημιουργούνται ελκυστικότερες μορφές εργασίας μέσω του νομαδισμού, αυτό ισχύει για όλα τα εργαζόμενα πρόσωπα; Ή συναντάμε ταξικές διαφοροποιήσεις, ανισότητες, εργαζόμενους πολλών ταχυτήτων, διαφορετικών αμοιβών και περιορισμένων εργασιακών δικαιωμάτων; Στο δεύτερο κείμενο που δημοσιεύει το Ινστιτούτο ΕΝΑ υπό τον τίτλο «Ποιοι είναι οι ψηφιακοί νομάδες: Μία έρευνα χαρτογράφησής τους», η Σ. Κατράνα εντοπίζει «μία πολύ ενδιαφέρουσα δυαδικότητα: από τη μια πλευρά, μία τεχνολογική ελίτ που έχει εξειδικευμένες γνώσεις, για τις οποίες οι εταιρείες πληρώνουν καλά, τουλάχιστον προς το παρόν και, από την άλλη, μία παγκόσμια ψηφιακή εργατική δύναμη, η οποία έχει βασικές γνώσεις, πρόσβαση στο διαδίκτυο, κατάλληλο εξοπλισμό και επιλέγει τη μικροεργασία μέσω πλατφορμών».
Στην τρίτη μελέτη («Ψηφιακοί νομάδες στην Ελλάδα & αλλού: Παραδείγματα & σύγκριση») διαβάζουμε μερικά χαρακτηριστικά που καθιστούν μια χώρα ελκυστική για ένα ΨΝ. Η πρόσβαση και η ταχύτητα του ίντερνετ, το κόστος ενοικίασης στέγης, ο βαθμός δυσκολίας της γλώσσας, η τοπική κοινωνία, το κόστος βίζας, η ευκολία απόκτησης και η διάρκεια βίζας για εργασία. Η συγγραφέας αναδεικνύει πολιτικές που ακολουθούν ξένα κράτη για να προσελκύσουν ΨΝ, αλλά και όσα καλείται να κάνει η Ελλάδα (υποδομές, φορολογία, απλούστευση διαδικασιών), εάν επιθυμεί να αποτελέσει πόλο έλξης αυτής της νέας μορφής εργασίας. Στην Πορτογαλία, στο νησί Μαδέιρα, χτίστηκε μία πόλη ειδικά για τη φιλοξενία ΨΝ. Η Ισπανία σχεδιάζει τη δημιουργία μίας Digital Nomad Visa που θα παρέχει και φορολογικές ελαφρύνσεις, ενώ η πόλη Πόνγκα προσφέρει 3.000 ευρώ σε κάθε οικογένεια που θα εγκατασταθεί εκεί, προσεγγίζοντας το φαινόμενο των ΨΝ ως ευκαιρία επανακατοίκησης ερημωμένων περιοχών και τόνωσης τοπικών οικονομιών. Ακόμα, διαβάζουμε στη μελέτη για την «πρωτοβουλία συσπείρωσης 42 (μέχρι στιγμής) μικρών χωριών της Ισπανίας, που, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τη συνεχή μείωση του πληθυσμού τους, συμμετέχουν στο «Διεθνές Δίκτυο Χωριών Φιλοξενίας Απομακρυσμένων Εργαζόμενων» και προσφέρουν κίνητρα για προσωρινή ή μόνιμη εγκατάσταση. Παρόμοιες πολιτικές ακολουθούν Ελβετία, Ιταλία, Ιρλανδία. Η Ταϊλάνδη έκανε σημαντικές επενδύσεις στις υποδομές ιντερνέτ και κατάφερε να αγγίξει την 3η καλύτερη θέση σε ταχύτητα παγκοσμίως.
Στην αναγκαία συζήτηση για την παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας και του αναπτυξιακού μοντέλου που οραματίζονται –εάν οραματίζονται– τα πολιτικά κόμματα, δεν γίνεται να απουσιάζουν συγκεκριμένες θέσεις, μελέτες και προτάσεις για τη σύγχρονη ψηφιακή εργασία και τον ψηφιακό νομαδισμό. Θέσεις στοχευμένες, όχι αστειότητες για αργό «δωρεάν wifi»...