Μαρία Φαφαλιού «Κορίτσια στο περιθώριο - Μαρτυρίες», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2022
Στο βιβλίο της «Κορίτσια σε περίκλειστους χώρους», η Μαρία Φαφαλιού είχε συγκεντρώσει κείμενα και μαρτυρίες νεαρών γυναικών και μικρών κοριτσιών από τη Γερμανική Κατοχή, την Ελληνική Αντίσταση, τον Εμφύλιο, τις Εξορίες, την Πολιτική Προσφυγιά, τη μετεμφυλιακή Ελλάδα, την κρίσιμη δεκαετία 1942-1952.
Στις Γυναίκες στη φυλακή, η συγγραφέας έδωσε βήμα στις ποινικές κρατούμενες προκειμένου να αφηγηθούν την ιστορία τους, όπως αυτές την βίωσαν, μέσα από τα γράμματά τους, τα ημερολόγια, τα ποιήματα και τις χειροτεχνίες τους. Για να ακουστεί η δική τους φωνή, όχι μόνο αυτή των ειδικών που μιλούν εξ ονόματός τους.
Σε αυτόν τον τρίτο τόμο, «Κορίτσια στο περιθώριο», η Μ. Φαφαλιού καταπιάνεται με ένα θέμα διαχρονικό, όπως γράφει η ίδια, και ταυτόχρονα επίκαιρο: Τη θέση των νεαρών κοριτσιών στην κοινωνία και το δικαίωμα τους να διαχειρίζονται τη ζωή και το σώμα τους.
Σε αντίθεση με τα προηγούμενα βιβλία, τούτο διατρέχει τρεις αιώνες: από τον 19ο έως τον 21ο, που σημαδεύτηκαν από γεγονότα σταθμούς όπως: την πτώχευση του ελληνικού κράτους, τους Βαλκανικούς Πολέμους, τη Μικρασιατική καταστροφή, τον Α’ ΠΠ και Β΄ ΠΠ, τον Εμφύλιο, τις δικτατορίες του Πάγκαλου, του Μεταξά, των Συνταγματαρχών, την εξέγερση του Πολυτεχνείου, την Τούρκικη Εισβολή στην Κύπρο, τη Μεταπολίτευση, μεταξύ άλλων, ενώ χωρίζεται σε πέντε χρονολογικές ενότητες. Μέσα από πολλές προσωπικές μαρτυρίες, δημοσιεύματα, επίσημες εκθέσεις και επιστημονικές έρευνες αλλά και λογοτεχνικά κείμενα, παρουσιάζεται «το πώς το κοινωνικό σύστημα εδώ και πολλά χρόνια έχει αδικήσει ένα μεγάλο αριθμό κοριτσιών που […] είχαν να αντιπαλέψουν με τα φαντάσματα της προσωπικής τους ζωής αλλά και την ανικανότητα της Πολιτείας», όπως επισημαίνει στον πρόλογό του ο νομικός Γιώργος Μόσχος, πρώην Συνήγορος του Παιδιού.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα, η συμβολή των γυναικών στην επιδίωξη να προστατευτούν κατά το δυνατόν κορίτσια και παιδιά σε κίνδυνο, ήταν σημαντική, αφενός γιατί αυτές ανέλαβαν πρωταρχικό ρόλο στο φιλανθρωπικό έργο, καθώς με πρωτοβουλία δική τους δημιουργήθηκαν πολλά ιδρύματα που αποσκοπούσαν στην καταπολέμηση της φτώχειας, στην περίθαλψη και τη θεραπεία των πασχόντων: άσυλα και σωφρονιστικά ιδρύματα, στην προσπάθεια ν’ αντιμετωπιστούν τα τεράστια προβλήματα που είχε δημιουργήσει η φτώχεια στα παιδιά. Αφετέρου, γιατί έθεσαν τη βάση για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών που οδήγησε στο φεμινιστικό κίνημα. Για παράδειγμα, το Αμαλίειον Οικοτροφείο Θηλέων που στόχο είχε, εκτός από την κοινωνική φροντίδα, να προσφέρει και μόρφωση στα κορίτσια. Σημαντικές γυναίκες, όπως η Καλλιρόη Παρέν, διεκδίκησαν την άρση του κοινωνικού αποκλεισμού των γυναικών και η Ανθή Βασιλειάδου ήταν η πρώτη ελληνίδα που διορίστηκε τακτική γιατρός στις φυλακές.
Ο «θεσμός» της ψυχοκόρης
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και συγκινητικές είναι οι μαρτυρίες από και για τις οικιακές εργάτριες, τις ψυχοκόρες, ηλικίας 6 έως 20 χρονών, οι οποίες μετανάστευαν από τις αγροτικές περιοχές της ηπειρωτικής χώρας ή τα νησιά προκειμένου να εξασφαλίσουν την προσωπική τους συντήρηση αλλά και να συμβάλουν στη συντήρηση των μελών της οικογένειας που έμεναν πίσω. Ένας «θεσμός» αυτός της ψυχοκόρης που διατηρήθηκε μέχρι το ’80. Λιγοστές είναι οι μαρτυρίες που αφορούσαν καλές συνθήκες διαβίωσης. Στην πλειοψηφία τους τα κορίτσια, ακόμα και τα πιο μικρά, επιβίωναν σε καθεστώς δουλείας χωρίς να πληρώνονται, χωρίς ρεπό, συχνά ξυλοκοπούνταν από τους εργοδότες τους, ή κατηγορούνταν άδικα από αυτούς ότι τάχα έκλεψαν ή ακόμα χειρότερα δηλητηρίασαν μέλος της οικογένειας – όπως συνέβη στη δεκαεξάχρονη Μαριώρα που είχε έρθει από την Τήνο στην Αθήνα και κατηγορήθηκε, χωρίς να έχει πιθανότητες να δικαιωθεί, ότι δηλητηρίασε την κυρία της. «Και τίποτε να μην έκαμες να εξετάζεις τι θ’ αποδειχθεί, όχι τι έκαμες. Αφού αυτοί έχουν τα μέσα ημπορούν ν’ αποδείξουν ό,τι θέλουν», είχε πει στη Μαριώρα ο υπαστυνόμος που είχε αναλάβει την υπόθεση, όπως έγραψε ο Ιωάννης Κονδυλάκης στο εικονογραφημένο λαϊκό μυθιστόρημά του «Οι άθλιοι των Αθηνών». Ενώ οι σεξουαλικές επιθέσεις από τους άντρες της οικογένειας ήταν συχνές και κύρια αιτία εγκατάλειψης του σπιτιού στο οποίο δούλευαν. Στη συνέχεια, με τη σύμπραξη καλοθελητών που τις έστελναν, υποτίθεται, σε καλά αφεντικά, μπορούσαν να καταλήξουν σε οίκους ανοχής ή με ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη. Το πιο γνωστό και συγκλονιστικό περιστατικό βασανισμού ψυχοκόρης ήταν το «σιδέρωμα της Σπυριδούλας», το 1955, που είχε σοκάρει το πανελλήνιο ενώ μετατράπηκε σε λαϊκό ανάγνωσμα.
Η σύσταση του Εμπειρίκειου ιδρύματος το 1919 είχε γίνει δεκτό με ανακούφιση καθώς οι πόλεμοι και η θανατηφόρα γρίπη είχαν αφήσει πολλά απροστάτευτα παιδιά. Παράλληλα, οι νέες γυναίκες από τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας πρόσφεραν πολύτιμη βοήθεια στους καταυλισμούς που είχαν στηθεί.
Την περίοδο του Μεσοπολέμου, η Μαρία Σβώλου, Επιθεωρήτρια Εργασίας του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας και, στη συνέχεια, Γενική Γραμματέας της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Γυναικών, είχε προωθήσει την εργατική νομοθεσία στην οικιακή εργασία, απαγορεύοντας παράλληλα την παιδική εργασία. Έτσι, στις αρχές της δεκαετίας του ’30, παιδική ηλικία και εργασία θεωρούνται ασύμβατες και διαφοροποιείται η κρατική κοινωνική πολιτική σε ό,τι αφορά το παιδί.
«Νομίζουμε ότι είμαστε κρατούμενες…»
Πολλές οι μαρτυρίες που αφορούν τις δεκαετίες ’60 και ’70, τον νόμο 4000 περί τεντιμποϊσμού, τον εγκλεισμό σε αναμορφωτήριο και τις συνθήκες ζωής εκεί.
Το 1980, το Εμπειρίκειο Αναμορφωτήριο Θηλέων μεταφέρεται από τους Αμπελοκήπους στου Παπάγου και μετονομάζεται σε Ίδρυμα Αγωγής Ανηλίκων Κοριτσιών. Εδώ οι απόψεις διίστανται. Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες οι συνθήκες ζωής των κοριτσιών βελτιώνονται σημαντικά. Ζουν σε καθαρά ευήλια κτίρια, με μεγάλο κήπο, και βγαίνουν συχνά με άδεια, ώστε να παρακολουθούν στο Δημόσιο Γυμνάσιο Παπάγου απογευματινό κύκλο μαθημάτων, ενώ στο Ίδρυμα λειτουργούν τάξεις για τα μικρότερα παιδιά. Όμως, οκτώ κορίτσια είχαν επιχειρήσει ανεπιτυχώς να αποδράσουν και στη συνέχεια έστειλαν ένα γράμμα απόγνωσης προς τον έξω κόσμο: «Απομόνωση. [...] Σκύβοντας να δεις από τις χαραμάδες της πόρτας, βλέπεις λίγο το προαύλιο του Αναμορφωτηρίου. Φρεσκοβαμμένο, καθαρό. Αλλά άδειο, καταθλιπτικό. Δεν υπάρχει κανείς. [...] Με τις μάντρες παθαίνουμε όλες ασφυξία, μελαγχολία και νομίζουμε ότι είμαστε κρατούμενες. Ενώ είμαστε παιδιά που έχουμε οικογενειακά προβλήματα και πιστεύουμε ότι δεν λύνονται με το να βρισκόμαστε εδώ μέσα [...]». Το Ίδρυμα έκλεισε το 1998.
Προσφύγισσες
Το 2003, αν και δόθηκε στη δημοσιότητα το νομοσχέδιο για την ίδρυση Μονάδων Μέριμνας Ανηλίκων, δεν κατατέθηκε ποτέ στη Βουλή και, ενώ στη συνέχεια ολοκληρώθηκε η επεξεργασία σχεδίου νόμου που προωθήθηκε για διαβούλευση, παρέμεινε επί χάρτου, ενώ ατονεί και ο θεσμός επιμελητών ανηλίκων.
Στο τελευταίο κεφάλαιο, η αναφορά στα προσφυγόπουλα περιλαμβάνει και τα Κέντρα Κράτησης Γυναικών, μέχρι πρόσφατα στην Πέτρου Ράλλη. Οι συνθήκες διαβίωσης που αντίκριζαν εκεί οι εθελόντριες επισκέπτριες ήταν σοκαριστικές, πριν ακόμα αποκαλυφθεί το σκάνδαλο για τους βιασμούς κρατουμένων από τους φύλακες: Στριμωγμένες σε μικρούς βρώμικους θαλάμους με κάγκελα, χωρίς θέρμανση τον χειμώνα και αφόρητη ζέστη στο καλοκαίρι, οι περισσότερες γυναίκες νεότατες, χωρίς άδεια παραμονής, στέλνονταν εκεί με σκοπό την απέλασή τους. Θύματα ενδοοικογενειακής βίας, τράφικινγκ, εξώθησης στην πορνεία αλλά και διεφθαρμένων δικηγόρων που είχαν πληρωθεί χωρίς να έχουν τηρήσει τις υποσχέσεις τους. Ενώ σε ένα δίμηνο είχαν σημειωθεί τέσσερις απόπειρες αυτοκτονίας, πριν μεταφερθούν τελικά στην Αμυγδαλέζα, σε καλύτερες συνθήκες και με αποκλειστικά γυναίκες φύλακες.
Το βιβλίο είναι μια ανθολόγηση κειμένων, εξάλλου έτσι το χαρακτηρίζει και η συγγραφέας του, μέσα από την οποία προβάλλονται εικόνες των πιο άτυχων και στο περιθώριο κοριτσιών και της συγκινητικής τους αξίωσης να βγουν από αυτό.