Από τα δυο κείμενα που ακολουθούν, προκύπτει ότι για τον Γρηγόρη Γιάνναρο που ήταν τότε στην ηγεσία του ΣΥΝ και προηγουμένως του ΚΚΕ εσωτερικού, ήταν αδήριτη ανάγκη η δημιουργία ενός κέντρου πολιτικής έρευνας. Ο λόγος ήταν ότι στις αρχές του ’90, διατρέχαμε μια ιστορική φάση που μόλις τώρα, τελευταία, δείχνει με ένταση τα σημεία της κρίσης. της. Η νέα ιστορική καμπή με την παγκοσμιοποίηση, την αλλαγή του παραγωγικού προτύπου, τα οικολογικά όρια της ανάπτυξης, έβαζε σε κρίση από τότε - και το βλέπουμε τώρα - τους παραγωγικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς, συνταγματικούς συμβιβασμούς που επικρατούσαν. Απαιτούσε τότε, και πολύ περισσότερο σήμερα, καινοτομίες και πρωτοφανείς αλλαγές από τη μεριά της αριστεράς στο σύνολό της, αν ήθελε να σταθεί στο ύψος των προκλήσεων της νέας χιλιετίας και να διαδραματίσει ηγεμονικό ρόλο. Αυτό ήταν το υπόβαθρο της ίδρυσης του Ινστιτούτου “Νίκος Πουλαντζάς”
Τον Αύγουστο του 1996 είχα έλθει στην Αθήνα για κάποια υπόθεσή μου. Έπρεπε να πάρω το αεροπλάνο να γυρίσω στην Τεργέστη γύρω στις 25 Αυγούστου. Λίγες ημέρες πριν, μου τηλεφώνησε ο αείμνηστος Γρηγόρης Γιάνναρος. Συναντηθήκαμε στο εστιατόριο που υπήρχε Καλλιδρομίου και Ζωοδόχου Πηγής.
Μου εξήγησε ότι προς το τέλος του Σεπτέμβρη θα γίνουν εκλογές και με παρακάλεσε να παραμείνω για να τον βοηθήσω. Είχαμε από πριν μια καλή ανθρώπινη και συντροφική σχέση και ήμουνα γνώστης της κατάστασης της υγείας του. Αποφάσισα να παραμείνω. Πράγματι, τον βοήθησα στην προεκλογική περίοδο. Μετά τη γνωστή περιπέτεια εκλογικού αποτελέσματος και πολλές ανταλλαγές απόψεων και με άλλους φίλους και συντρόφους, έπεσε στο τραπέζι η λύση της ίδρυσης ενός κέντρου πολιτικής έρευνας και άρχισε η επεξεργασία των διαφόρων θεμάτων. Τον Δεκέμβρη του 1996 επέστρεψα στην Τεργέστη, που ήταν η πόλη της κατοικίας μου. Όταν ξαναήρθα στην Αθήνα, αρχές Γενάρη του 1997, η συμμετοχή στην προσπάθεια από τη μεριά μου μπορούσε να συνεχιστεί με την κάλυψη των οικονομικών μου αναγκών, μια και έπρεπε να εγκαταλείψω τη δουλειά που είχα στην Τεργέστη - και αυτό πράγματι έγινε.
Έγιναν όλες οι προεργασίες: μέλη, όργανα κτλ., επεξεργασία καταστατικού, στην οποία έλαβε μέρος και ο Γιάννης Καούνης. Με τη βοήθεια του αείμνηστου Δημήτρη Δαρειώτη λύθηκαν διάφορα πρακτικά προβλήματα: ενοικίαση κατάλληλου χώρου, όπως και έγινε με τις αναγκαίες παρεμβάσεις, στις οποίες συνέβαλα και σαν ηλεκτρολόγος ενεργειακός μηχανικός. Καταστατικά, ήμουνα ο Διευθυντής του Ιδρύματος, με ενισχυμένο ρόλο, και Πρόεδρο τον Γρηγόρη. Με την τακτοποίηση της έδρας από τεχνικής και επικοινωνιακής πλευράς και το Δ.Σ. σε ενέργεια, άρχισαν οι διαδικασίες δημιουργίας διεθνών σχέσεων και πιθανών εκδηλώσεων. Εγώ προσωπικά επήγα στη Ρώμη και επισκέφθηκα το Ίδρυμα Γκράμσι, το Centro per la Riforma dello Stato (P. Ingrao), το Κέντρο Ερευνών της CGIL, κλπ. Η πρώτη εκδήλωση ήταν αυτή με τον Bruno Trentin, τον Οκτώβρη του 1997, στην αίθουσα των δημοσιογράφων, στην οδό Ακαδημίας, ο οποίος μίλησε για το πώς η αλλαγή του παραγωγικού προτύπου επηρεάζει συνολικά το Συνδικάτο και την οργάνωση της πολιτικής. Δεύτερη ήταν το διήμερο συνέδριο για τις προοπτικές του κοινωνικού κράτους στη Νότια Ευρώπη, όπου συμμετείχαν, εκτός των Ελλήνων, αξιόλογοι επιστήμονες και πολιτικοί από την Ιταλία, την Ισπανία και την Πορτογαλία. Οι εισηγήσεις και συζητήσεις και των δύο εκδηλώσεων δημοσιεύθηκαν σε βιβλία, που εξέδωσε η Εταιρία Πουλαντζά με τα Ελληνικά Γράμματα:
-
Μπρούνο Τρεντίν, Η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους και η πλήρης απασχόληση, επιμέλεια Αντιγόνη Λυμπεράκη, Αθήνα 2000.
-
Προοπτικές του κοινωνικού κράτους στη Νότια Ευρώπη, εισαγωγή – επιμέλεια Μάνος Ματσαγγάνης, Αθήνα 1999.
Τρεις αλληλένδετες θεματολογίες
«.. και αυτό είναι το ουσιαστικό, το νέο κόμμα είναι ένα κόμμα…. που δεν περιορίζεται μόνο στην κριτική και στην προπαγάνδα, αλλά παρεμβαίνει στη ζωή της χώρας με θετική και δημιουργική πρωτοβουλία.»
Παλμίρο Τολιάτι, 1944
Όταν φεύγει απ’ αυτόν τον πρόσκαιρο και μοναδικό, για μας, κόσμο ένας άνθρωπος που τυχαίνει να είναι φίλος και σύντροφος, τότε η καλύτερη στάση είναι αυτή του σιωπηρού και με περίσκεψη αποχαιρετισμού. Όταν, όμως, συμβαίνει αυτός που έφυγε να έχει αφιερώσει και αναλώσει τη ζωή του στα δύσκολα και δύσβατα μονοπάτια της πολιτικής και μάλιστα στον χώρο της ελληνικής αριστεράς, όπως ο Γρηγόρης Γιάνναρος, σε δύσκολες, αντιφατικές και μεταβατικές εποχές, τότε η περίσκεψη σε σπρώχνει να γράψεις δυο λόγια. Δυο λόγια, όχι βέβαια για το σύνολο των πολιτικών επεξεργασιών και τις πολιτικές παρακαταθήκες του θανόντος, γιατί αυτό είναι θέμα για ιστορικούς, όσο για τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς του για τις πολιτικές εξελίξεις της χώρας που εξελίσσονταν παράλληλα με το τέλος της καμπύλης της ζωής του και την καμπή της ιστορικής αυτής περιόδου.
Οι ανησυχίες του, την περίοδο πριν και μετά τις εκλογές του 1996, περιστρέφονταν βασικά γύρω από τρεις αλληλένδετες θεματολογίες, ή στη γεωμετρική τους απεικόνιση από τρεις αλληλοτεμνόμενες, σ’ ένα κομβικό σημείο, για τις προοπτικές και το μέλλον αυτής της χώρας:
α. Η κρίση της παραγωγικής δομής της χώρας επιβάλλει την αναζήτηση ριζοσπαστικών καινοτομιών και αναδιαρθρώσεων για τους βασικούς τομείς της παραγωγικής δραστηριότητας: από τη δημόσια διοίκηση και το δημόσιο τομέα στη βιομηχανία, από τον τουρισμό στην αγροτική οικονομία, από την οργάνωση της έρευνας στην προστασία του περιβάλλοντος. Ενώ παράλληλα πρέπει να αναζητηθούν οι αναγκαίες θεσμικές μεταρρυθμίσεις για να μπορέσουν να ορθοποδήσουν οι καινοτομίες και αλλαγές. Η ανήσυχη αυτή αναζήτηση γίνεται πιο πιεστική από την επίγνωση.
- 1. Ότι τίποτε μετά το ’89, μετά την αλλαγή του παραγωγικού προτύπου μετά τα οικολογικά όρια της ποσοτικής ανάπτυξης, δεν είναι όπως πριν ενώ αποσυντίθεται το παραδοσιακό σύμπλεγμα αναφοράς και έχει μπει σε κρίση ο τοπικός σοσιαλδημοκρατικός συμβιβασμός μεταξύ μεγάλης επιχείρησης, μορφών κρατικής παρέμβασης και εξασφαλισμένης εξαρτημένης εργασίας πάνω στο οποίο στηρίχθηκε το κοινωνικό κράτος και ο ρόλος των κομμάτων και των συνδικάτων.
- 2. Της αναγκαιότητας να αντιμετωπισθεί το πιο έντονο κοινωνικό πρόβλημα που δεν έχει πια συγκυριακό αλλά δομικό χαρακτήρα και που για την αντιμετώπισή του χρειάζονται μακρόπνοα δομικά μέτρα, εκείνο της ανεργίας, η ένταση της οποίας δεν μπορεί να συνυπάρξει με ομαλές δημοκρατικές λειτουργίες.
- 3. Ότι τα εθνικά και κοινωνικά προβλήματα σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση, λόγω απομάκρυνσης από Ε.Ε., μπορεί να αποτελέσουν εκρηκτικό μείγμα με απρόβλεπτες επιπτώσεις.
β. Το βάθος και το εύρος αυτών των προβλημάτων, καθώς και των βαθιών αλλαγών που χρειάζονται απαιτούν πρωτοβουλίες στο επίπεδο της κοινωνικής και της πολιτικής συγκρίσεις, συγκλίσεις και συμμαχίες που θα τείνουν «στη δημιουργία ενός νέου συμπλέγματος πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων που δεν μπορεί εκ των προτέρων να εξαντλείται στα «ολοκληρωτικά» όρια του ΠΑΣΟΚ. Μόνο αυτό θα μπορούσε να δώσει απαντήσεις προοπτικής στα παλιά και νέα προβλήματα, στις παλιές και καινούργιες αντιθέσεις που διατρέχουν το ελληνικό πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό σύστημα και να οδηγήσει με επιτυχία τη χώρα στην Ε.Ε., που είναι αναγκαία συνθήκη για τη συνολική της πρόοδο.
γ. Τον προσδιορισμό του ρόλου του ΣΥΝ, όχι σαν ένα κλειστό, αυτοσυντηρούμενο με «ιδεολογικά» ξεπερασμένα αξιώματα χώρο, αλλά σαν ένα μέσο για την αντιμετώπιση και τον προσδιορισμό λύσεων στα προβλήματα που βάζει μπροστά στους εργαζόμενους και τη χώρα η καμπή της μεταβατικής αυτής περιόδου της ιστορίας που δεν σταματά, αλλά κατά κάποιο τρόπο «προχώρησε» προς τα πίσω. Ρόλος όχι απλώς μαρτυρίας και μηχανιστικής έκφρασης της συνδικαλιστικής διαμαρτυρίας, της συντεχνιακής διεκδίκησης και της πολιτικής δυσαρέσκειας, αλλά όπως και ένας άλλος ηγέτης της αριστεράς προσδιόρισε σε μια άλλη καμπή της ιστορίας, ρόλος δημιουργικός, ρόλος θετικός, τέτοιος που «να προτείνει λύσεις για την πολιτική και την κοινωνία τώρα, ν’ αναλάβει πρωτοβουλίες για να τις προωθήσεις, να συναντηθεί με όσες δυνάμεις συμφωνούν, ώστε να διαμορφωθούν νέοι συσχετισμοί για το μεγάλο μεταρρυθμιστικό και αναγεννητικό έργο που έχει ανάγκη ο τόπος».
Μόνο ένας τέτοιος ρόλος του ΣΥΝ, που στηρίζεται στη δική του ιστορική παράδοση, μορφωτική, ιδεολογική αυτονομία, που πηγάζει από την ικανότητα να απαντήσει στις καινούργιες προκλήσεις άξιων της εξέλιξης και πεποίθηση είναι δυνατόν να δημιουργηθεί, στις σημερινές ιστορικές συνθήκες ένα καινούργιο μπλοκ πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων, που θα οδηγήσει σε «μία νέα πλειοψηφία για τη διακυβέρνηση της χώρας» αναγκαία συνθήκη για την επίλυση των μεγάλων προβλημάτων της.
Η νέα σχέση με τη γνώση
Η διαμόρφωση όμως ενός τέτοιου ρόλου του ΣΥΝ απαιτούσε μια καινούργια σχέση με τη γνώση και επόμενα με την οργάνωση και τους φορείς της γνώσης. Γιατί η μεταβιομηχανική κοινωνία και η σύγχρονη κοινωνία της πληροφορικής επιβάλλουν να γίνονται επενδύσεις σε πηγές νέου τύπου «όπως εκείνες τις ανθρώπινες και διανοητικές, μια που από την ικανότητα να παράγει κανείς κουλτούρα εξαρτάται οποιαδήποτε διαδικασία εκσυγχρονισμού και μη αποκλεισμού. Η γνώση λοιπόν, η οργάνωση της παραγωγής, η απασχόληση… θα είναι πλέον τα νέα προβλήματα που πρέπει στις νέες συνθήκες να αντιμετωπισθούν με σύγχρονους τρόπους, επαναστατικές προτάσεις και επιστημονικές θεμελιώσεις».
Και προς αυτή την κατεύθυνση κινούνταν μια από τις τελευταίες δραστηριότητες του Γρηγόρη - παράλληλα με τον αδυσώπητο αγώνα για τη ζωή - που έπαιρνε σήμερα στον ΣΥΝ κάποιες σάρκες και οστά, αλλά όχι με την καινοτομία που ο ίδιος επιζητούσε.
Η αναφορά στον Τολιάτι γίνεται όχι για να σημειωθεί ότι ήταν μεταφορικά ένας άξιος μαθητής του, αλλά για να υπογραμμισθεί μια αντίφαση της οποίας είχε πλήρη συνείδηση.
α. Ότι ο ιστορικός κύκλος που ώθησε τον Τολιάτι, σε μια άλλη καμπή της ιστορίας, στην στροφή του ’43-’44, και που οδήγησε στη δημιουργία του ΚΚΕ εσωτερικού το ’68, έληξε.
β. Ότι αυτή η στροφή και αυτό το τέλος του κύκλου δεν έχει «κατανοηθεί πλήρως από το σύνολο της αριστεράς κομμουνιστικής προέλευσης».
γ. Ενώ το ’89, η αλλαγή του παραγωγικού προτύπου, η παγκοσμιοποίηση της αγοράς, τα οικολογικά όρια της ανάπτυξης, η νέα ιστορική καμπή επιβάλλουν σήμερα καινοτομίες και πρωτοφανείς αλλαγές από τη μεριά της αριστεράς στο σύνολό της, αν θέλει να σταθεί στο ύψος των προκλήσεων της νέας χιλιετίας και να διαδραματίσει ηγεμονικό ρόλο.