«Τίποτα δεν έχει αλλάξει και τίποτα δεν είναι όπως παλιά»: οι στίχοι των αδελφών Κατσιμίχα βρίσκουν τη δικαίωσή τους στα τριαντάχρονα των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ). Από τη μια, τριάντα χρόνια μετά, τίποτα δεν είναι ίδιο: το πολιτικό και ιστορικό σκηνικό, οι άνθρωποι (πόσο ίδιος, αλήθεια, είσαι στα είκοσι πέντε και στα πενήντα πέντε σου;), οι αρχειακές συλλογές (με τον πολλαπλασιασμό αλλά και την έκτασή τους σε περιοχές νέες), τα εργαλεία (με την είσοδο στο σύμπαν της ψηφιοποίησης), η έκρηξη της δημόσιας παρουσίας τους. Και, από την άλλη, τίποτα δεν έχει αλλάξει: στο πάθος και την αφοσίωση, στη αγωνιώδη αναζήτηση για μια ιστορία κριτική και μαχητική μαζί, έναν φορέα που μπορεί να είναι έγκυρος αλλά όχι ακαδημαϊκός και σοβαροφανής. Σε ένα τοπίο που έχει μεταμορφωθεί τα τριάντα αυτά πυκνά χρόνια, αλλάζοντας κι εμάς τους ίδιους, τα ΑΣΚΙ παραμένουν συλλογικότητα ζωντανή, με τους ανθρώπους τους να αποτελούν οι ίδιοι το κόκκινο νήμα που συνεχίζει, συνέχει και νοηματοδοτεί την προσπάθεια.
Περιοδικό Αντίσταση, Παρίσι, Οκτώβριος 1967. Από την έκθεση των ΑΣΚΙ.
Όταν το 1992 ο Φίλιππος Ηλιού μαζί με μια ομάδα ιστορικών και στελεχών της ανανεωτικής αριστεράς (ανάμεσά τους σημειώνω τον Γρηγόρη Γιάνναρο, τον Αλέκο Παπαναγιώτου, τον Νίκο Κέντρο) δημιούργησαν τα ΑΣΚΙ, το τοπίο ήταν πολύ διαφορετικό. Όχι μόνο το ανθρώπινο, πολιτικό και ενδοαριστερό (ας σκεφτούμε πόσο κοντά βρισκόμαστε στην πτώση του Τείχους) αλλά και το αρχειακό. Η έννοια του «ανοιχτού αρχείου» ήταν επαναστατική, πολύ περισσότερο όταν μιλάγαμε για τα αρχεία των κομουνιστικών κομμάτων, τα οποία παρέμεναν ερμητικά κλειστά, απρόσιτα για αιρετικούς και αποσυνάγωγους, αλλά και μελετητές.
Σήμερα, τριάντα χρόνια μετά, παρά κάποια άβατα, το στοίχημα έχει κερδηθεί (χρησιμοποιώ μια φράση της Πόπης Πολέμη) – και τα ΑΣΚΙ μπορούν να είναι υπερήφανα ότι συνέβαλαν σε αυτό. Μια ματιά στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ δείχνει τον πλούτο και τα κέρδη της τριαντάχρονης διαδρομής. Θα βρούμε, σε αυτό, πέρα από τη μεγάλη έκθεση, συζητήσεις για τη μεταπολίτευση, την αλβανική μετανάστευση, τις προσφυγικές ιστορίες, τα βασανιστήρια τότε και τώρα, την ιστορία από τα κάτω, την ψηφιοποίηση των αρχείων, προβολές για την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, ξεναγήσεις και ιστορικούς περιπάτους (για το φοιτητικό κίνημα, τους τόπους εξορίας, τον Ψυχρό Πόλεμο, την queer Αθήνα). Όλα τους ψηφίδες της δραστηριότητας και της δυναμικής των ΑΣΚΙ, αλλά και κάτι ακόμα: κομμάτια ενός σχεδίου, προσπάθειες να δοθεί απάντηση σε ένα κεντρικό ερώτημα: Γιατί μας αφορά η Ιστορία; Δεν είναι αυτονόητο, αλλά κάτι που πρέπει να αποδεικνύεται και να κατακτιέται καθημερινά. Το Φεστιβάλ, με τον πλούτο των δράσεών του, αποτελεί μια συνολική προσπάθεια να δοθούν απαντήσεις. Και να συνεχίσουμε.
Το βράδυ της Πέμπτης, σε ένα χώρο κατάφορτο από μνήμες, το Πάρκο Ελευθερίας (πρώην ΕΑΤ-ΕΣΑ), έγιναν τα εγκαίνια της έκθεσης «Όλα είναι δυνατά! 4 στιγμές του 20ού αιώνα». Στα πρόσωπα των παρευρισκόμενων η χαρά αντάμωνε με τη συγκίνηση: για το εγχείρημα, για τους παλιούς γνώριμους, φίλες και φίλους που συναντούσαν ο ένας τον άλλον, για νεότερους και νεότερες που πια έχουν μεγαλώσει και μετέχουν ισότιμα στην ιστορική έρευνα και κοινότητα. Όλα αυτά υπό τη σκιά και τη μνήμη –βαριά και αγαθή συνάμα– των απόντων, ανάμεσά τους και των τριών προέδρων των ΑΣΚΙ: του Φίλιππου Ηλιού, του Σπύρου Ασδραχά και του Ηλία Νικολακόπουλου.
Ο πρόεδρος των ΑΣΚΙ, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, μνημονεύοντας τη φράση του Μπρoντέλ για τις «τρομερές αλλά και συναρπαστικές ευθύνες ενώπιον των οποίων βρίσκεται η Ιστορία σήμερα» αναφέρθηκε στο σχέδιο που υπηρέτησαν τα ΑΣΚΙ στην πορεία τους και τους σημερινούς τους ορίζοντες: την προσπάθεια να συμβάλουν σε μια θέαση του παρελθόντος όχι νοσταλγική αλλά ασεβή, μια ιστορία απελευθερωτική και ανατρεπτική. Ο διευθυντής των ΑΣΚΙ, Κωστής Kαρπόζηλος μίλησε για το απρόβλεπτο μπερδεμένο κουβάρι της Ιστορίας, τα διαφορετικά αρχεία και τις διαφορετικές ιστορίες που το απαρτίζουν, με τους ανθρώπους να βρίσκουν το νήμα, ανάλογα με τα ερωτήματα που θέτουν. Και τόνισε ότι οι άνθρωποι είναι το στοιχείο από όπου τα ΑΣΚΙ αντλούν τη δύναμη και τη δυναμική τους. Η αντιπρόεδρος των ΑΣΚΙ, Πόπη Πολέμη μίλησε για τους σταθμούς μιας τριαντάχρονης πορείας, όλα αυτά που δεν μπορούν να αποδοθούν σε ένα τυπικό χρονολόγιο, τα στοιχήματα που κερδίζονται από ανθρώπους που πάλλονται, από οράματα που βρίσκουν ανταπόκριση, από τη δυναμική των ανθρώπινων συσσωματώσεων. Ο γραμματέας των ΑΣΚΙ, Πολυμέρης Βόγλης στάθηκε στις τέσσερις μεγάλες «στιγμές» που περιλαμβάνει η έκθεση (την Αντίσταση, την άνοιξη της δεκαετίας του 1960, την αντίσταση στη Χούντα και τη μεταπολίτευση), στιγμές δυνατές, με τη διπλή σημασία της λέξης: γεμάτες δύναμη, αλλά και τότε όπου όλα μοιάζουν δυνατά, οι ορίζοντες των προσδοκιών έχουν ανοίξει διάπλατα. Κλείνοντας, ο συντονιστής της έκθεσης, Μάνος Αυγερίδης, τη συμβολή του οποίου στην οργάνωσή της εξήραν οι πάντες, μιλώντας για τον πολύμορφο χαρακτήρα των ΑΣΚΙ, τόνισε ένα χαρακτηριστικό τους: πως αποτέλεσαν εύφορο χώρο για νέους ερευνητές και ερευνήτριες, που κάνουν τα πρώτα τους βήματα. Η βραδιά έκλεισε, σύμφωνα με τις παραδόσεις των ΑΣΚΙ και της κοινότητας των ιστορικών, με τα ήθη και έθιμα της αριστεράς και της προόδου, με ένα ποτήρι κρασί.