Από τα πρώτα κοινοτικά αιολικά πάρκα στη Δανία τη δεκαετία του ’70, η κοινοτική ενέργεια διανύει μία ποικιλόμορφη και μακρά ιστορία στην Ευρώπη. Σήμερα, η Πανευρωπαϊκή Ομοσπονδία Ενεργειακών Συνεταιρισμών REScoop.eu απαριθμεί χιλιάδες μέλη, αντιπροσωπεύοντας πάνω από 1.500.000 ευρωπαίους πολίτες. Η καθοριστική συμμετοχή των πολιτών στην ενεργειακή μετάβαση μοντελοποιήθηκε σε έρευνα του Πανεπιστημίου του Delft το 2016, η οποία ανέδειξε πως μέχρι το 2050 το 50% των Ευρωπαίων πολιτών μπορεί να παράγουν τη δική τους ενέργεια, καλύπτοντας έως και το 45% των ενεργειακών αναγκών της Ευρώπης. Παράλληλα, οι ευρωπαίοι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να κινητοποιήσουν έως και 240 δισ. ευρώ στην πράσινη ενεργειακή μετάβαση μέχρι το 2030.
Ήδη από το 2018, η Ελλάδα διαθέτει ένα σχετικά προοδευτικό θεσμικό πλαίσιο για τις ενεργειακές κοινότητες (ν. 4513/2018) και μέχρι σήμερα απαριθμεί πάνω από 1.400 τέτοιες ενεργές ομάδες βάσει στοιχείων του Γενικού Εμπορικού Μητρώου. Το ελληνικό πλαίσιο ορίζει τις ενεργειακές κοινότητες ως συνεταιρισμούς μέσω των οποίων πολίτες, μικρο-μεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ), ΟΤΑ και άλλοι φορείς της κοινωνίας των πολιτών μπορούν να συν-επενδύσουν σε έργα καθαρής ενέργειας, παράγοντας έτσι συλλογικά τη δική τους ενέργεια. Ένα από τα βασικότερα οφέλη των ενεργειακών κοινοτήτων είναι η παροχή καθαρής, τοπικά παραγόμενης, φθηνής ενέργειας στα μέλη τους. Εν μέσω της ενεργειακής κρίσης, οι ενεργειακές κοινότητες-πάροχοι στο Βέλγιο προσφέρουν στα μέλη τους ενέργεια σε τιμές εως και 30% χαμηλότερες συγκριτικά με ιδιωτικούς παρόχους. Στην Ελλάδα τα αιτήματα ενεργειακών κοινοτήτων για έργα συλλογικού ενεργειακού συμψηφισμού από ενεργειακές κοινότητες εκτινάχθηκαν κατά 358% μέσα σε ένα χρόνο.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2018 αναγνώρισε θεσμικά το δικαίωμα των πολιτών στην αυτό-παραγωγή και ιδιοκατανάλωση της ενέργειας μέσω του Πακέτου Οδηγιών «Καθαρή Ενέργεια για όλους τους Ευρωπαίους» καλώντας όλα τα κράτη-μέλη να αναγνωρίσουν τις «ενεργειακές κοινότητες» ως νέες νομικές οντότητες ως το καλοκαίρι του 2021. Η πλήρης μεταφορά των ευρωπαϊκών οδηγιών για τις ενεργειακές στις εθνικές νομοθεσίες προβλέπει μεταξύ άλλων μία ευρύτερη αξιολόγηση των φραγμών που αντιμετωπίζουν οι ενεργειακές κοινότητες για την ανάπτυξή τους, καθώς και την ανάπτυξη ενός ολιστικού υποστηρικτικού πλαισίου. Οι δύο πιο συχνές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι ενεργειακές κοινότητες σε όλη την Ευρώπη είναι η έλλειψη ηλεκτρικού χώρου στα δίκτυα και η έλλειψη χρηματοδοτικών εργαλείων. Στην Ελλάδα συγκεκριμένα, τον Νοέμβριο 2022, το 49% των αιτήσεων για εικονικό ενεργειακό συμψηφισμό απορρίφθηκαν από τον ΔΕΔΔΗΕ. Παρόμοια εμπειρία είχε και η ενεργειακή κοινότητα ΥΠΕΡΙΩΝ στην Αθήνα, στην οποία συμμετέχω, η οποία με πολλή εθελοντική εργασία διάρκειας ενάμιση χρόνου προετοίμαζε ένα μικρό έργο εικονικού συμψηφισμού, το οποίο εν τέλει απορρίφθηκε τον Ιανουάριο του 2022.
Για την ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών και των τοπικών κοινοτήτων στην ενεργειακή μετάβαση πρέπει να εξασφαλιστεί ηλεκτρικός χώρος σε κάθε Περιφέρεια για συμψηφισμό (net-metering) και εικονικό συμψηφισμό (virtual net-metering) ενώ παράλληλα να διασφαλιστεί και ορισμένος χώρος ειδικά για ενεργειακές κοινότητες. Παράλληλα, η νέα προγραμματική περίοδος 2021-2027 ανοίγει πολλαπλούς ορίζοντες για τη χρηματοδότηση ενεργειακών κοινοτήτων, όπως από το Πράσινο Ταμείο, το Ταμείο Ανάκαμψης, το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης. Ήδη από το 2020 το WWF Greece έχει παρουσιάσει αναλυτική έκθεση για το πώς πόροι από το Ταμείο Ανάκαμψης θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για τη δημιουργία ενεργειακών κοινοτήτων από κάθε Δήμο στη χώρα προωθώντας την εγκατάσταση 13 GW ΑΠΕ και δημιουργώντας έως και 10.000 άμεσες και έμμεσες νέες θέσεις εργασίας. Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως η Επιτροπή εξέδωσε κατευθυντήριες γραμμές προς τα κράτη μέλη τον Δεκέμβρη του 2022 σχετικά με την αξιοποίηση των επιπλέων πόρων από τη στρατηγική REPowerEU (στο πλαίσιο του Ταμείου Ανάκαμψης), καλώντας τα κράτη μέλη να στηρίξουν τις ενεργειακές κοινότητες ως μέσο για την καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας.
Εν μέσω μίας γενικευμένης οικονομικής και ενεργειακής κρίσης, οι ενεργειακές κοινότητες μπορούν να αποτελέσουν μία πολύπλευρη λύση. Μέσω μικρών έργων ΑΠΕ, ήπια ενταγμένων στο τοπικό περιβάλλον, μπορούν να προωθήσουν την αποκεντρωμένη ανάπτυξη και την δημιουργία τοπικών θέσεων εργασίας, ενώ παράλληλα μπορούν να μειώσουν δραστικά την ενεργειακή φτώχεια. Ίσως το πιο επαναστατικό τους στοιχείο όμως είναι ότι οι ενεργειακές κοινότητες προτείνουν ένα νέο τρόπο αμεσο-δημοκρατικής οργάνωσης και απο-εμπορευματοποίησης της ενέργειας, προς μία συμπεριληπτική μετάβαση που δεν αφήνει κανέν@ πίσω.