Χρήστος Λούκος «Ιωάννης Καποδίστριας. Μια απόπειρα ιστορικής βιογραφίας», εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τράπεζας, 2022
Το ενδιαφέρον των ιστορικών αλλά και του ευρύτερου κοινού για τον Ιωάννη Καποδίστρια παραμένει αμείωτο. Η απήχησή του φάνηκε και στον επετειακό εορτασμό των διακοσίων χρόνων από την Επανάσταση του 1821, που τον ανέδειξε σε κεντρικό πρόσωπο του αναστοχασμού και της δημόσιας συζήτησης. Δεν είναι τυχαίο ότι, εκτός από τις ιστορικές μελέτες, η περίπτωσή του αποτέλεσε αντικείμενο δύο πρόσφατων μυθιστορηματικών βιογραφιών που βασίστηκαν σε ντοκουμέντα (Καρολίνα Μέρμηγκα, «Κάτι κρυφό μυστήριο» - Άρης Σφακιανάκης, «Στη σκιά του Κυβερνήτη»), ενώ το όνομά του χρησιμοποιήθηκε από επίδοξους …συνεχιστές του ως υπότιτλος σε πολιτικό κόμμα (Κοινωνία) με όχι εντελώς ασήμαντα ποσοστά στις εκλογές των χρόνων της κρίσης.
Ποια είναι όμως τα στοιχεία της προσωπικότητας και της δράσης του πρώτου έλληνα κυβερνήτη που τον καθιστούν επίκαιρο κάθε φορά που η ελληνική κοινωνία αναζητά τις ρίζες για τα αίτια της κακοδαιμονίας της; Όπως προκύπτει από τη μεστή ιστορική βιογραφία του Χρήστου Λούκου, ομότιμου καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και εδώ και πενήντα χρόνια επίμονου μελετητή του, ο Καποδίστριας προσφέρεται περισσότερο ίσως από οποιαδήποτε άλλη προσωπικότητα της νεότερης ιστορίας για βολικές και αυθαίρετες ερμηνείες. Θα πρόσθετα πως η περίπτωσή του συνοψίζει από πολύ νωρίς, στην ιδρυτική στιγμή του νεοελληνικού κράτους, πολιτικά επίδικα και ιστορικοκοινωνικά ερωτήματα γύρω από την εξέλιξη της Ελλάδας που κυριαρχούν μέχρι σήμερα στη δημόσια συζήτηση: ο ατελής εκσυγχρονισμός, η διαπλοκή και η σύγκρουση του κράτους με οργανωμένα συμφέροντα και πελατειακά δίκτυα, ο συγκεντρωτικός τρόπος διακυβέρνησης, ο πολιτικός ρεαλισμός, οι ελίτ (προύχοντες τότε) και τα λαϊκά στρώματα, οι διχόνοιες και οι εμφύλιοι, η γεωπολιτική κατεύθυνση της χώρας, ο ρόλος του ξένου παράγοντα κ.ά.
Η αποτίμηση του Καποδίστρια περνά αναγκαστικά από την απάντηση σε τέτοιου τύπου ερωτήματα, προφανώς ιδεολογικά φορτισμένα, που αγγίζουν το συλλογικό πολιτικό φαντασιακό και δίνουν συχνά αφορμές για παρακινδυνευμένες ερμηνείες και τολμηρές αναγωγές στο παρόν. Ο Καποδίστριας λοιδορήθηκε, εξυμνήθηκε και αξιοποιήθηκε, κατά καιρούς, από διαφορετικές πολιτικές οπτικές και παρατάξεις. Στριμωγμένος στη μέγγενη των ιδεολογικών χρήσεων, έγινε συχνά, όπως έγραφε ο Λούκος σε παλαιότερο βιβλίο του με τη Χριστίνα Κουλούρη για τον Καποδίστρια και τη νεοελληνική ιδεολογία, «το άλλοθι για κάθε αδιέξοδο και νόσο, το καταφύγιο εμπρός στην αδυναμία να βρεθούν τα πραγματικά αίτια των προβλημάτων, και η εύκολη λύση πολλών διανοουμένων (και εδώ φυσικά περιλαμβάνονται και οι ιστορικοί), που δεν έμπαιναν στον κόπο να δουν πόσο πολύπλοκα ήταν τα θέματα που καλούνταν να ερμηνεύσουν».
Βιογραφία και ιστοριογραφία
Το νέο, πολυαναμενόμενο βιβλίο του έρχεται να αναπλαισιώσει το πεδίο μελέτης του Καποδίστρια με εργαλείο αυτή τη φορά την απόπειρα σύνθεσης μιας ιστορικής βιογραφίας. Ο Λούκος, ζυμωμένος στο εργαστήρι του περιοδικού Μνήμων και των αρχειακών τεκμηρίων, είναι απολύτως υποψιασμένος για τις μεθοδολογικές δυσκολίες του εγχειρήματος. Αποφεύγει έτσι τον κίνδυνο της μυθοποίησης και της «βιογραφικής αυταπάτης», όπως θα έλεγε ο επικριτής του είδους Μπουρντιέ, τηρώντας αυστηρά τους κανόνες της ιστορικής γραφής, αποφεύγοντας τα τελεολογικά σχήματα, αξιοποιώντας ποικιλόμορφες πηγές και κυρίως χειριζόμενος με επιδεξιότητα τον χρόνο στην αφήγηση, ώστε να μην υποκύπτει στην παγίδα των αναχρονισμών. Έτσι, κατορθώνει με λεπτά ιστορικά εργαλεία και διανοητική εντιμότητα να ελέγξει και να διασταυρώσει αντικρουόμενες πηγές και μαρτυρίες από την πρωτογενή και δευτερογενή βιβλιογραφία και να απεμπλέξει τον Καποδίστρια από απλοποιημένα μανιχαϊστικά σχήματα, εμπλουτίζοντας το μέχρι πρόσφατα παρεξηγημένο στην Ελλάδα είδος της βιογραφίας, που ωστόσο ανανεώνεται δυναμικά, με μια ακόμη σημαντική συμβολή.
Ποιος ήταν ο Καποδίστριας;
Στα έξι μέρη του βιβλίου παρακολουθούμε τις διαδρομές της δημόσιας κυρίως παρουσίας του Καποδίστρια, με έμφαση στην περίοδο της διακυβέρνησης (1828-1831), που καταλαμβάνει εύλογα τη μεγαλύτερη έκταση. Στα πρώτα κεφάλαια εξετάζονται οι παράγοντες διαμόρφωσης της προσωπικότητας του στα νεανικά χρόνια της Κέρκυρας (τοπική αριστοκρατία, θρησκευτικότητα, σχέση με πατέρα, σπουδές στην Ιταλία, θέσεις στην Επτάνησο Πολιτεία), η λαμπρή διπλωματική σταδιοδρομία του στο υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας (συμβολή στην επίλυση του ελβετικού ζητήματος και στην αυτονομία των Επτανήσων, πρωταγωνιστικός ρόλος στα συνέδρια της μεταναπολεόντειας Ευρώπης) και όλες οι διακυμάνσεις της επιφυλακτικής στάσης του απέναντι στην Επανάσταση.
Η μεγάλη αρετή του βιβλίου συνίσταται στο ότι εντάσσει τη μελέτη του Καποδίστρια στην ιστορική πραγματικότητα, το ιδεολογικό κλίμα και τις αντιφάσεις του καιρού του. Ο Λούκος δίνει τις δικές του ερμηνείες σε όλα τα κενά και θολά σημεία του βιογραφούμενου, με προσεκτικές διατυπώσεις, χωρίς απολυτότητες, αλλά και χωρίς να διστάζει να διαφοροποιηθεί σε κάποια σημεία από ερμηνείες άλλων σημαντικών ιστορικών (Β. Παναγιωτόπουλος, Β. Κρεμμυδάς κ.λπ). Οι προσθήκες που έχει κάνει σε σχέση με προηγούμενες μελέτες του (αξιοποίηση επιστολών Καποδίστρια στον πατέρα του, ενσωμάτωση πληροφοριών από μελέτες που εξετάζουν ρωσικά αρχεία) είναι καθοριστικές για την οπτική που υιοθετεί, ιδίως όσον αφορά τον προσδιορισμό της σχέσης με τη Ρωσία, επισημαίνοντας ωστόσο ότι το πεδίο παραμένει ανοιχτό καθώς αγνοούμε ακόμη πολλά γι’ αυτή, λόγω δυσκολίας προσέγγισης συγκεκριμένων πηγών. Πάντως, ο Λούκος αμφισβητεί ότι ο Καποδίστριας υπήρξε οπαδός της φωτισμένης δεσποτείας και όργανο της Ρωσίας και πολύ περισσότερο αρνείται τις συνωμοσιολογικές ερμηνείες της δολοφονίας που θεωρούν αποφασιστική την εμπλοκή των Γάλλων.
Αξίζει επίσης να επισημανθεί η υποδειγματικά εύστοχη επιλογή του να πολιορκήσει το αντικείμενό του με βάση τα «πολλαπλά αίτια» και να φωτίσει τον Καποδίστρια όχι μόνο μέσα από τα πιστεύω και τις πράξεις του αλλά και από τις αντιθέσεις με σημαντικά πρόσωπα της εποχής (Μέττερνιχ, Κοραής, Μαυροκορδάτος κ.ά), τις συγκρούσεις με την ετερόκλητη «συνταγματική» και «φιλελεύθερη» αντιπολίτευση και κυρίως τις αντιδραστικές πολιτικές των προυχόντων και όσων στην Ελλάδα και την Ευρώπη επιδίωκαν να γυρίσουν πίσω το ρολόι της Ιστορίας.
Η αποτίμηση του Λούκου μας προσφέρει την ψύχραιμη προσέγγιση ενός Καποδίστρια με πολλές αρετές αλλά και σημαντικούς περιορισμούς. Ενός πολιτικού πιστού σε μια, κατά βάση, συντηρητική ιδεολογία, αν και αξιοποίησε επιλεκτικά κάποια φιλελεύθερα στοιχεία, και σε μια συγκεντρωτική μορφή διακυβέρνησης, απαραίτητη ωστόσο για το νεοσύστατο κράτος. Ο Καποδίστριας, εντέλει, παρά τα λάθη και τις αντιδημοκρατικές πρακτικές, κατανοητές στο πλαίσιο της συγκυρίας, επιτέλεσε ή προσπάθησε να επιτελέσει σημαντικό έργο, συναντώντας μεγάλες αντιστάσεις και τοπικά συμφέροντα που οδήγησαν στη δολοφονία του. Όντας ο μόνος ηγέτης που παρέλαβε κυριολεκτικά καμένη γη, προσπάθησε εκμεταλλευόμενος την προσωπική του επιρροή να ευεργετήσει την ελληνική υπόθεση, δρώντας σε ρευστούς καιρούς μεγάλων αλλαγών. Το αναγνωστικό κοινό, ειδικό και ευρύτερο, έχει πολλά να αποκομίσει από την ανάγνωση ενός σημαντικού έργου αναφοράς.