Συνέντευξη με τις δημιουργούς
Ρέα Βαλντέν και Αντουανέττα Αγγελίδη,
με αφορμή την προβολή της ταινίας τους
στο 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης
Τη δεκαετία του ’70, μέσα από τον λόγο αλλά και τα έργα των φεμινιστριών προβάλλεται και αναδεικνύεται η ιδιαίτερη και πολύτιμη σχέση μητέρας-κόρης. Το 1977, η Σαντάλ Ακερμάν, που τότε ζει στη Ν. Υόρκη, γυρίζει την ταινία «News from home», στην οποία διαβάζει γράμματα της μητέρας της, διαρκείς τρυφερές υπομνήσεις από μεγάλη απόσταση, ενώ παρακολουθούμε πλάνα της Ν. Υόρκης. Μια ταινία γυρισμένη, αντίθετα, σε συνθήκες μεγάλης εγγύτητας είναι αυτή της Ρέας Βαλντέν και της Αντουανέττας Αγγελίδη. «Μια μυστική εξομολόγηση της πρωτοπόρου φεμινίστριας σκηνοθέτριας Αντουανέττας Αγγελίδη στην κόρη της Ρέα Βαλντέν – και στον κόσμο […]. Φτιαγμένη σε ένα διαμέρισμα, στην καραντίνα, μια ταινία για τον εσωτερικό κόσμο, το μυστικό τόπο όπου βρίσκεις το Άλλο».
Μια ταινία για την κινηματογραφίστρια Αντουανέττα Αγγελίδη μέσα από τη ματιά της επίσης κινηματογραφίστριας κόρης της. Πώς μιλάτε για τη σχέση μητέρας-κόρης στην ταινία αυτή;
Ρέα Βαλντέν: Η σχέση μητέρας-κόρης είναι ένα νήμα που διαπερνά και αρθρώνει την ταινία, αλλά και τη ζωή μας. Όπως γνωρίζεις, συνεργαζόμαστε δημιουργικά εδώ και πολλές δεκαετίες, ενώ έχω αφιερώσει μέρος του ερευνητικού μου έργου στη μελέτη των ταινιών της Αντουανέττας. Είναι για μένα μια πολιτική επιλογή. Η διεκδίκηση της μητρικής κληρονομιάς. Θεωρώ ότι η σχέση μητέρας-κόρης είναι ίσως η πιο αποσιωπημένη μέσα στο πλαίσιο της πατριαρχίας. Είναι μια σχέση περίεργα απούσα και συγχρόνως ναρκοθετημένη, τόσο στη δυτική φιλοσοφία όσο και στη φροϊδική θεωρία, όπως καίρια παρατηρεί και η Luce Irigaray.
Αντουανέττα Αγγελίδη: Για αυτήν την απαγορευμένη, καταραμένη σχέση, γράφω για πρώτη φορά στα τέλη της δεκαετίας του 1970, στο κείμενό μου στο περιοδικό «Σύγχρονος Κινηματογράφος», με τίτλο «Δυο κληρονομιές;» για το «Dies Irae» του Carl Dreyer, που θεωρώ ριζικά φεμινιστική ταινία και σε αυτήν αφιερώνω την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία μου, το «Idées Fixes / Dies Irae». Εκεί, η λύση για την Anne ήταν η αποδοχή της κληρονομιάς της μητέρας της. Μιας κληρονομιάς άγριας σαν τον πόθο της, που την γλύτωνε από τις ενοχές της. Βέβαια, αυτό σήμανε την καταδίκη της από την πατριαρχία σε θάνατο στην πυρά ως μάγισσα.
ΡΒ: Οι «Έμμονες ώρες στον τόπο της πραγματικότητας» είναι καταρχήν μια σειρά από εξομολογήσεις της Αντουανέττας. Είναι πρόσκληση σε έναν εσωτερικό χώρο, μοίρασμα και απεύθυνση προς τον κόσμο. Έχει μια λειτουργία διαθήκης. Με αυτήν την έννοια είναι ήδη κληρονομιά, μια γυναικεία κληρονομιά. Μητρική ακόμα, για να μη φοβόμαστε τις λέξεις. Γιατί δεν είμαστε μητέρες μόνο των παιδιών μας, αλλά και των έργων μας, των λόγων μας, και –στην περίπτωση της Αντουανέττας– των δημιουργών που έχει επηρεάσει, αλλά και των φοιτητριών και των φοιτητών που έχει διδάξει. Μέσα στην ταινία, η γυναικεία κληρονομιά λειτουργεί ως σημαντική θεματική, καθώς η Αντουανέττα μεταφέρει και διασώζει τη μνήμη και τα λόγια της δικής της μητέρας, αλλά και της γιαγιάς της, και σε συνδυασμό με την κληρονομιά του φεμινιστικού κινήματος. Τέλος, η σχέση μητέρας-κόρης αρθρώνεται επιτελεστικά, αφού εγώ η κόρη κρατώ την κάμερα, βλέπω τη μητέρα μου, είμαι η πρώτη λήπτρια των εξομολογήσεων. Στα πρώτα τρία τέταρτα της ταινίας είμαι παρούσα μόνο ως κάμερα, και η Αντουανέττα απευθύνεται πέρα από εμένα στο κοινό. Στο τελευταίο τέταρτο, συμβαίνει μια μετατόπιση, και η σχέση του διαλόγου γίνεται εμφανής.
Έντονη όμως είναι και η παρουσία της μητέρας της Αντουανέττας, όχι μόνο στην ταινία, όπως μου είπατε, αφού δεν την έχω δει ακόμα, αλλά, και σε πρόσφατες συνεντεύξεις που διάβασα, υπάρχουν λεπτομερείς αναφορές σε αυτήν και στην ταυτότητά της ως φεμινίστρια και στο πώς επηρέασε τη δική σου σχέση, Αντουανέττα, με τον φεμινισμό. Και στη συνέχεια, βέβαια, πώς αυτή η κληρονομιά επηρέασε και τις επιλογές της Ρέας.
ΑA: Ναι, η μητέρα μου, η Μίλια, ήταν φεμινίστρια, χημικός-μηχανικός και μεταφράστρια από τα ρωσικά. Ο φεμινισμός του πρώτου κύματος κυκλοφορούσε ανάμεσα στις γραμμές και προξενούσε ερωτήματα, όταν έλεγε π.χ. η μητέρα μου ότι δεν δεχόταν να υποκριθεί στην ερωτική πράξη. Φεύγοντας για το Παρίσι κυνηγημένη από την αστυνομία, συνάντησα τον τόσο απελευθερωτικό φεμινισμό του δεύτερου κύματος, του «το προσωπικό είναι πολιτικό», που επιτέλους μιλούσε για αυτά που έκρυβε ακόμα και η αριστερά, αυτά που γίνονταν μέσα στα σπίτια, στις έμφυλες σχέσεις, μεταξύ των συντρόφων. Είχαμε μια πολύ έντονη σχέση με τη μητέρα μου, αγάπης και συγκρούσεων. Η σχέση μου με τη Ρέα είναι διαφορετική. Όπως λέω και στην ταινία, «είναι τύχη να έχω γεννήσει την συνεργάτη μου».
ΡΒ: Η φεμινιστική κληρονομιά με επηρέασε καθοριστικά. Η πρώτη ανάμνηση που έχω από την παιδική μου ηλικία είναι από την προετοιμασία μιας φεμινιστικής διαδήλωσης. Οικείες, δυναμικές γυναίκες να προετοιμάζουν ένα πανό και να του κόβουν τρύπες για να μην το πάρει ο άνεμος. Και μετά να περπατάω ανάμεσα σε πολλές γυναίκες, φορώντας μια χάρτινη άσπρη μάσκα και κρατώντας το χέρι της μαμάς μου σφικτά, και να φωνάζω «Θέλω να είμαι ο εαυτός μου!». Ήταν υπέροχα. Φυσικά, μεγαλώνοντας, με τα διαβάσματα και τις εμπειρίες μου, διαμόρφωσα τον δικό μου φεμινισμό. Η φεμινιστική θεωρία και πρακτική έχει προχωρήσει με τεράστια άλματα τις τελευταίες δεκαετίες. Συγχρόνως όμως, πολλά από τα αιτήματα του δεύτερου, ακόμα και του πρώτου, κύματος του φεμινισμού δεν έχουν ακόμα κατακτηθεί, ούτε στα μυαλά ούτε στις πρακτικές των ανθρώπων. Για μένα, είναι σημαντική η αποδοχή της κληρονομιάς των αγώνων του παρελθόντος.
Σε ένα πλάνο στην ταινία, γυρισμένο σε ασπρόμαυρο φιλμ 16mm, μια πολύ μικρή Ρέα σκαρφαλώνει στην κοιλιά της μαμάς της που είναι έγκυος στον Πέτρο. Μια εικόνα πολύ συγκινητική, και οικεία σε μένα, παρότι δεν είχα δει την ταινία που προέκυψε μετά…
ΑΑ: Αυτό το γύρισμα έγινε την παραμονή της δεύτερης γέννας μου, το 1980. Το υλικό έμεινε φυλαγμένο στο πατάρι για δεκαετίες. Το εμφανίσαμε μόλις το 2008 και το κάναμε ταινία με τη Ρέα, το «121280 Ritual». Μάλλον είχες δει στο σπίτι μου κάποιες φωτογραφίες που είχα κρατήσει από το γύρισμα…
ΡB: Τα πλάνα από το «121280 Ritual» βρίσκονται περίπου στη μέση της διάρκειας της ταινίας και λειτουργούν ως κόμβος. Η φωνή από πίσω είναι δική μου. Τα λόγια αυτά έγραψα το 2008, μπαίνοντας όμως στη θέση του μικρού κοριτσιού που ήμουν το 1980. Είναι ένα γράμμα αγάπης στη μαμά μου.
Αντουανέττα, στην ταινία μιλάς για την επώδυνη εμπειρία της τύφλωσης…
ΑΑ: Αυτό ας το αποκαλύψει η ταινία. Το μόνο που θέλω είναι να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον γιατρό μου και στους νεκρούς δότες των μοσχευμάτων που έσωσαν την όρασή μου. Με έκαναν να νοιώσω πολύ βαθιά τη σημασία της ανθρώπινης αλληλεγγύης.
Ο τίτλος της ταινίας σας μού επαναφέρει τους τίτλους των προηγούμενων ταινιών της Αντουανέττας, προφανώς όχι τυχαία…
ΑΑ: Εδώ και είκοσι χρόνια έψαχνα τρόπους να συνδυάσω τους τίτλους των τεσσάρων μεγάλου μήκους ταινιών μου σε έναν τίτλο, για μια ταινία που ήθελα να κάνω που θα ξανα-έβλεπε το έργο μου. Σίγουρα ταιριάζει για τίτλος του κινηματογραφικού μου πορτρέτου. «Έμμονες» από τις «Έμμονες ιδέες» της ταινίας «Idées Fixes / Dies Irae» (1977), «ώρες» από το «Οι ώρες – Μια τετράγωνη ταινία» (1995), «στον τόπο» από την ταινία «Τόπος» (1985), και «της πραγματικότητας» από το «Κλέφτης ή η Πραγματικότητα» (2001).
ΡΒ: Έτσι, λοιπόν, ο τίτλος της ταινίας συνδυάζει αποσπάσματα από τους τίτλους των τεσσάρων μεγάλου μήκους ταινιών της και τα συνδέει με την εμπειρία και διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας: «έμμονες ώρες» καθημερινής δημιουργίας «στον τόπο της πραγματικότητας», εντός και εκτός ταινίας. Η ιδέα της ταινίας μορφοποιήθηκε μέσα στην καραντίνα, που μας υποχρέωσε σε ένα είδος ιδιόμορφης φυλάκισης, μαζί με την αναπόφευκτη εισβολή της εξωτερικής πραγματικότητας. Οι «έμμονες ώρες στον τόπο της πραγματικότητας» ονομάζουν και αυτή την παράξενη συνθήκη.
Σκηνοθεσία: Ρέα Βαλντέν, σενάριο: Αντουανέττα Αγγελίδη, Ρέα Βαλντέν, διεύθυνση φωτογραφίας: Ρέα Βαλντέν, μοντάζ: Ρέα Βαλντέν, ήχος: Ρέα Βαλντέν, παραγωγή: Ρέα Βαλντέν, συμπαραγωγή: ΕΚΚ – Ειδικό πρόγραμμα χρηματοδότησης Covid-19, 2022, διάρκεια: 88'
Η ταινία προβάλλεται την Παρασκευή 3 Μαρτίου και από το Σάββατο 4 Μαρτίου είναι διαθέσιμη στο: online.filmfestival.gr, με εισιτήριο 3 ευρώ.
Δες το τρέιλερ εδώ: fb.watch/i6DR6hJXqw
Η σελίδα της ταινίας στο Fb: Obssessive_Hours_at_the_Topos_of_Reality
** Η Αντουανέττα Αγγελίδη είναι πρωτοπόρος του avant-garde κινηματογράφου στην Ελλάδα. Σπούδασε αρχιτεκτονική στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, σκηνοθεσία και μοντάζ στο Institut des Hautes Etudes Cinématographiques (I.D.H.E.C.) στο Παρίσι, και θεωρία κινηματογράφου με τον Christian Metz. Το έργο της περιλαμβάνει τέσσερις μεγάλου μήκους ταινίες – «Idées Fixes / Dies Irae» (1977), «Τόπος» (1985), «Οι Ώρες: Μια τετράγωνη ταινία» (1995) και «Κλέφτης ή η Πραγματικότητα» (2001) –, καθώς και μικρού μήκους ταινίες και εικαστικές εγκαταστάσεις. Δουλειά της έχει προβληθεί σε διεθνή κινηματογραφικά φεστιβάλ και σε μουσεία σύγχρονης τέχνης, αλλά και στις αίθουσες και στην εθνική τηλεόραση. Δίδαξε για χρόνια σκηνοθεσία στο Τμήμα Κινηματογράφου του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, καθώς και στα Πανεπιστήμια της Πάτρας, της Θεσσαλίας και του Αιγαίου. Μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Κινηματογράφου. Ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου και του Women in Film and Television Greece. Τιμητικό αφιέρωμα στο έργο της συμπεριλήφθηκε στο 46ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης, όπου και της απένειμαν τον τιμητικό Αλέξανδρο.
** Η Ρέα Βαλντέν είναι κινηματογραφίστρια, θεωρητικός κινηματογράφου, και διδάκτωρ στη φιλοσοφία. Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Ψηφιακών Τεχνών και Κινηματογράφου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Η έρευνά της εστιάζει στον avant-garde και πειραματικό κινηματογράφο, και την κινηματογραφική παιδεία. Η προσέγγισή της είναι σημειωτική, γνωσιολογική και φεμινιστική. Έχει διδάξει επίσης στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, στο Τμήμα Κινηματογράφου του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας κ.α. Είναι μέλος της Ελληνικής και της Διεθνούς Σημειωτικής Εταιρείας, της Society for European Philosophy, του European Network for Avant-Garde and Modernism Studies, της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου, και του Women in Film and Television Greece (πρόεδρος 2020-22). Έχει σκηνοθετήσει πειραματικές ταινίες μικρού μήκους και εκθέσει εικαστικό έργο. Συνεργάζεται δημιουργικά με την Αντουανέττα Αγγελίδη από το 1995, με την οποία συν-συνέγραψε το σενάριο της ταινίας «Κλέφτης ή η Πραγματικότητα» (2001). Οι «Έμμονες Ώρες στον Τόπο της Πραγματικότητας» (2022) είναι η πρώτη μεγάλου μήκους σκηνοθεσία της.