Annie Jourdan «Νέα ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης», μετάφραση: Κώστας Γαγανάκης, εκδόσεις Πόλις, 2023
«Κάθε επανάσταση κρύβει έναν εμφύλιο πόλεμο». Μ’ αυτή την πασίγνωστη ρήση του Φουκώ στο μυαλό, η γαλλίδα ιστορικός Ανί Ζουρντάν προχωρά πιο πέρα και θέτει τα δικά της ερωτήματα: «Η Γαλλική Επανάσταση ταυτίζεται με την Τρομοκρατία»; «Είναι άραγε αναπόφευκτο κάθε επαναστατικό εγχείρημα να καταλήγει στον αυταρχισμό»;
Πριν δοθούν απαντήσεις, η ιστοριογραφία της Ζουρντάν έρχεται να προστεθεί στις διαμάχες των ιστορικών γύρω από τη Γαλλική Επανάσταση, που ξεκίνησαν ήδη από τη δεκαετία του 1970: ήταν τότε μια προσπάθεια να αναθεωρηθεί η έως τότε πρόσληψη της Γαλλικής Επανάστασης ως... επαναστατικής (Ζορζ Λεφέβρ), να αποδυναμωθεί το επαναστατικό της πρόγραμμα, να ιδωθεί με συμπάθεια ο Λουδοβίκος ΙΣΤ’ και ο θεσμός της μοναρχίας, να πέσει όλο «το αμάρτημα» στις πλάτες του Ροβεσπιέρου. Επιπλέον, να φορτωθεί στις πλάτες της Γαλλικής Επανάστασης-Τρομοκρατίας η ευθύνη για τους μεταγενέστερους ολοκληρωτισμούς, ιδιαίτερα τον σταλινισμό. Ανάμεσα στους αναθεωρητές πρωτοστάτησαν ο Φρανσουά Φιρέ και οι μαθητές του, επηρεασμένοι από τους αντιδραστικούς πολέμιους του Διαφωτισμού όπως ο Έντμουντ Μπερκ. Σ’ αυτούς απαντά με το βιβλίο της η Ανί Ζουρντάν.
Ως σημείο εκκίνησης της ιστορίας της, η Ζουρντάν θέτει την κατασπατάληση του δημόσιου χρήματος από την Αυλή, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να πληγεί το Παρίσι από πρωτοφανή σιτοδεία, παραμονές του 1789. Συγχρόνως, τα έργα των Διαφωτιστών, ιδιαίτερα του Ρουσώ, καθώς και αυτά των Εγκυκλοπαιδιστών (Ντιντερό, Ντ’ Αλαμπέρ), που ασκούσαν δριμεία κριτική στη μοναρχία, είχαν προετοιμάσει το έδαφος. Υπήρχαν επίσης η Αγγλική Επανάσταση (1639-1651), η πρώτη «που αποκεφάλισε έναν βασιλιά» (γεγονός που ξεχνούν σκόπιμα οι συντηρητικοί επειδή δεν τους συμφέρει), καθώς και η Επανάσταση της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας (η επαναστατική βία της οποίας αποσιωπάται), που απέφερε την πρώτη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Υπό την επίδρασή τους, παριζιάνικοι κύκλοι είχαν αρχίσει να ριζοσπαστικοποιούνται. Η αναγκαστική Σύγκληση των Τριών Τάξεων από τον μονάρχη και ο λεγόμενος Όρκος του Σφαιριστηρίου είναι αποτέλεσμα των προηγούμενων γεγονότων. Ώσπου να φτάσουμε στην Πτώση της Βαστίλης (14 Ιουλίου 1789).
Επαναστατική βία και εξωτερικός πόλεμος
Όπως είδαμε, η επαναστατική βία ενυπάρχει σε όλες τις μείζονες επαναστάσεις. Στη Γαλλία, αρχικά, αποκρυσταλλώθηκε σε δύο στάδια: το πρώτο καλύπτει το 1789-91. Εδώ τα πράγματα είναι πιο ξεκάθαρα: πολεμούν επαναστάτες και αντεπαναστάτες, δημοκρατικοί και μοναρχικοί. Συγχρόνως, η περικύκλωση της Γαλλίας από τις άλλες μεγάλες δυνάμεις της εποχής αναγκάζει τους επαναστάτες να διεξάγουν και εξωτερικό πόλεμο. Η Ζουρντάν υποστηρίζει ότι οι θεωρούμενοι μετριοπαθείς Γιρονδίνοι ήταν υπέρ ενός επιθετικού πολέμου, ενώ οι Ιακωβίνοι και ειδικά ο «αδίστακτος» Ροβεσπιέρος τάσσονταν υπέρ ενός πολέμου που θα ήταν μόνο αμυντικός.
Από το 1791 και μετά, οι επαναστάτες πολεμούν μεταξύ τους, ενώ ταυτόχρονα οι μοναρχικοί και ο κλήρος δεν έχουν σταματήσει να συνωμοτούν – το τελευταίο αυτό γεγονός επιφέρει τον αποκεφαλισμό του Λουδοβίκου ΙΣΤ’. Η συνομωσία των Ίσων του Μπαμπέφ ήδη εξυφαίνεται. Μετά τον αποκεφαλισμό και του Δαντόν, κυριαρχούν μεν οι Ορεινοί (Ροβεσπιέρος, Στ. Ζυστ), όμως η κατάσταση δεν είναι παγιωμένη και οι αντίπαλοί τους καραδοκούν. Τελικά επικρατούν, μένουν στην ιστορία ως Θερμιδωριανοί (από την 9η Θερμιδώρ, ημέρα σύλληψης του Ροβεσπιέρου) και εγκαθιδρύουν το λεγόμενο Διευθυντήριο, που ενίοτε αποδεικνύεται τελείως διεφθαρμένο. Υπό αυτό το πλαίσιο, αφού πρώτα σώσει το Παρίσι από τους μοναρχικούς, ανελίσσεται στις βαθμίδες της εξουσίας ο Βοναπάρτης, ο οποίος στην περίοδο της ακμής του θα θέσει σε εφαρμογή (με τη βοήθεια του Ταϊλεράνδου και του Φυσέ) το δικό του καθεστώς Τρομοκρατίας που υπερέβη κατά πολύ σε βιαιότητα το επαναστατικό. Ποιος Ροβεσπιέρος μετά;
H Επανάσταση στο χρονικό κάδρο της εποχής της
Το τρομερό με τη Γαλλική Επανάσταση είναι στην πραγματικότητα η ταυτόχρονη συσσώρευση τόσων συγκρούσεων, αλλά και το εύρος των στόχων στους οποίους πρέπει να ανταποκριθεί: σε εθνικό επίπεδο, είναι ο εμφύλιος πόλεμος, υποβόσκων ή πραγματικός, αλλά και ο πόλεμος των φατριών και τα λαϊκά κινήματα, που εξασθενούν το κράτος, το οποίο έχει προσηλωθεί σε έναν εξωτερικό πόλεμο που απαιτεί την ενότητα των ζωντανών δυνάμεων του έθνους.
Όπως γράφει η ίδια η Ανί Ζουρντάν:
«Το πέρασμα από τον εμφύλιο πόλεμο στην τρομοκρατία φαίνεται λογικό, εφόσον οι βιαιότητες που έχουν διαπραχθεί προκαλούν φόβο και τρόμο, και παρακινούν σε αντίποινα. Προκειμένου να σπάσει ο κολασμένος κύκλος, το κράτος –ή ο νικητής της σύγκρουσης– αναγκάζεται να εφαρμόσει περιοριστικά μέτρα ή νόμους εξαίρεσης, που έχουν ως στόχο να αποκαταστήσουν την τάξη και την ειρήνη μέσω του φόβου που εμπνέουν στους αντιπάλους και στον πληθυσμό. Θα το αποκαλέσουμε άραγε “τρομοκρατία” ή “καταναγκασμό”, εδώ έγκειται το ερώτημα. Κάθε όρος είναι μεροληπτικός και παραπλανητικός. Ο όρος “τρομοκρατία” (“terreur”) επινοήθηκε από τους εχθρούς του Ροβεσπιέρου, με την ελπίδα να διαχωρίσουν τη θέση τους και να πάρουν αποστάσεις απέναντι σε μια πολιτική την οποία δήλωναν πως δεν συμμερίζονταν πλέον. Η περίοδος κατά την οποία κυριαρχούσε ο Αδιάφθορος στην Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας αποκαλείται λοιπόν “Τρομοκρατία”. [...] Στην τρομοκρατία καταφεύγουν ακόμα συχνότερα η θρησκεία και η δικαιοσύνη, για να μεταπείσουν τους άπιστους ή τους εγκληματίες. Σε αυτή την περίπτωση, η τρομοκρατία είναι θετική, υπό την έννοια ότι τρομοκρατεί εκείνους που απειλούν την Εκκλησία και την κοινωνία. Οι εκδηλώσεις είναι πολλές: “θείος τρόμος”, “τρόμος της κόλασης και του καθαρτηρίου”, “σωτήριος τρόμος των νόμων”, “τρόμος των βασανιστηρίων”. Η έννοια εδώ έχει αποτρεπτική σημασία. Αναμφίβολα, αυτή η θρησκευτική και δικαστική κληρονομιά εξηγεί γιατί οι επαναστάτες θέλησαν να αναποδογυρίσουν τον τρόμο, να τον στρέψουν ενάντια στον αντίπαλο, και γιατί τον αποκάλεσαν δικαιοσύνη και, περιστασιακά “τρομοκρατία” με πεζό».