Τα κείμενα του Γεράσιμου Κουζέλη στο βιβλίο «Δημοκρατικός και αντιδημοκρατικός λόγος» (εκδόσεις νήσος), γράφτηκαν στο διάστημα 2016-2022. Ο χρόνος έχει σημασία.
Σημείο πρώτο: στιγμή και εποχή
Διεθνώς, είναι το διάστημα στο οποίο «εξοικειωνόμαστε» με μια κυβερνώσα Ακροδεξιά – μια Δεξιά με πραξικοπηματική κλίση. Δεν ισχυροποιείται μόνο στην «περιφέρεια». Κυριαρχεί στο κέντρο του διεθνούς καπιταλισμού: τραμπισμός και εισβολή στο καπιτώλιο· ακροδεξιές πρωτιές στις ευρωεκλογές του 2019 στις τρεις από τις τέσσερις ισχυρότερες καπιταλιστικές οικονομίες της Ευρώπης (Γαλλία, Ιταλία, Βρετανία) και στην Πολωνία· νίκη Όρμπαν· εκτίναξη του Vox στην Ισπανία, που φαινόταν εξαίρεση· νίκη Μελόνι· Μπολσονάρο.
Στα δικά μας, το 2016 έχει ήδη ανακάμψει η μαζική (και βίαιη) ακροδεξιά κινητοποίηση – αντιτουρκική, αντιπροσφυγική, «σκοπιανοφαγική» αντιεμβολιαστική. Η ΧΑ μένει εκτός βουλής και η ηγεσία της φυλακίζεται – όμως, ο μεν αστερισμός στα δεξιά της ΝΔ πλησιάζει το 10%, η δε ΝΔ «εκλαϊκεύει» την αντικοινωνική πολιτική της με πολιτικό προσωπικό και ατζέντα «Εναλλακτικής Δεξιάς» (alt-right).
Η περίοδος 2016-2022 είναι, τέλος, περίοδος έκλειψης της εναλλακτικής. Με τα λόγια του Κουζέλη: «δεν διαφαίνεται [πια] εναλλακτική αναγνωρίσιμη από τα λαϊκά στρώματα [κι αυτό] είναι ευθύνη της μόνης δύναμης που θα μπορούσε να την αρθρώσει, της αριστεράς [που] δεν έχει πείσει για τη δυνατότητά της να αποτελέσει αξιόπιστο καταλύτη».
Σημείο δεύτερο: η δυναμική Αριστεράς-Ακροδεξιάς
Ο Κουζέλης δίνει σημασία στον πολιτικό ανταγωνισμό και στην εναλλακτική: στο αν τα λαϊκά συμφέροντα επιδρούν στην κρατική πολιτική. Το κάνει και στην προηγούμενη συλλογή κειμένων – το «Φασισμός και δημοκρατία», με κείμενα της περιόδου 2011-2013. Τότε είναι η στιγμή της μέθης των νεοναζί – και η στιγμή που η Αριστερά συκοφαντείται ως «ολοκληρωτική», υπεύθυνη για μια «νέα Βαϊμάρη» Γιατί; Διότι επιμένει να υποστηρίζει ότι υπάρχει εναλλακτική. Γράφει τότε ο Κουζέλης ότι, ανάμεσα στους λόγους και τις πρακτικές που επείγει να αντιμετωπίσουμε, είναι και κάθε λόγος που αξιώνει με απόλυτο τρόπο τον ριζικό περιορισμό των δυνατοτήτων, των εναλλακτικών λύσεων, της διαφορετικής σκέψης [επομένως] όχι μόνο την απειλητική και συνάμα κοινότοπο επίκληση του «ένας δικτάτορας μας χρειάζεται», αλλά και τον αποκλεισμό κάθε εναλλακτικής δυνατότητας στη νεοφιλελεύθερα προδιαγεγραμμένη, υποτίθεται αυτονόητη, πορεία των πραγμάτων, στο «έτσι έχουν τα πράγματα» (σ. 117-118).
Σημείο τρίτο: το «ευρύ» και στο «στενό», τα πάθη και τα συμφέροντα
Μήπως όμως παραείναι «στενή», «οικονομίστικη», «παραδοσιακή», η ερμηνεία και η αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς στη συνάφειά της με τον νεοφιλελευθερισμό, τις τάξεις και το κράτος, τη δυναμική Αριστεράς-Ακροδεξιάς; Βοηθάει να έρθουμε στον συγγραφέα του δεύτερου βιβλίου της «Νήσου», στον Τέοντορ Αντόρνο.
Το 1950 εκδίδεται η συλλογική έρευνα για την αυταρχική προσωπικότητα, που μελετά ποιες ψυχολογικές ανάγκες κάνουν τα άτομα δεκτικά στο φασιστικό μήνυμα – καταναλωτές του μηνύματος. Ο Αντόρνο υποστηρίζει εκεί ότι «οι άνθρωποι πολύ συχνά δεν συμπεριφέρονται με τρόπο που προωθεί τα υλικά τους συμφέροντα, ακόμα κι όταν τους είναι πρόδηλο ποια είναι αυτά τα συμφέρονται».
Το 1967, όταν ο ίδιος εκφωνεί τη διάλεξη «Όψεις της νέας Ακροδεξιάς», ο τόνος αλλάζει. Εξηγώντας γιατί ανεβαίνει στη Γερμανία το νεοναζιστικό NPD, ο Αντόρνο λέει ότι η άνοδος προηγείται της ύφεσης (του 1967-’69). Όμως η έμφαση είναι στους ανθρώπους «που συμμετέχουν στη διαδικασία της παραγωγής»· στην τάση συγκέντρωσης του κεφαλαίου και στην αγωνία που δημιουργεί, σε στρώματα με αστική ταξική συνείδηση, πώς αυτά θα διατηρήσουν ή θα ενισχύσουν την κοινωνική τους θέση· στον «εξέχοντα ρόλο των αγροτών»· στους «μικρέμπορους». Καταλήγει ο Αντόρνο: Δεν θα έπρεπε να ηθικολογούμε, αλλά να απευθυνόμαστε σε πραγματικά συμφέροντα… [Σ]τις Μελέτες για την αυταρχική προσωπικότητα […] αποδείχτηκε ότι ακόμα και προσωπικότητες με πολλές προκαταλήψεις, εκείνες δηλαδή που ήταν απολύτως αυταρχικές […] αντιδρούσαν τελείως διαφορετικά όποτε διακυβεύονταν δικά τους εμφανή […] συμφέροντα. Ήταν, ας πούμε, θανάσιμοι εχθροί της κυβέρνησης Ρούσβελτ, όμως στις περιπτώσεις των θεσμών που τους ωφελούσαν άμεσα, όπως της προστασίας των ενοικιαστών ή της φθηνής ιατροφαρμακευτικής φροντίδας, έπαυε αμέσως ο αντιρουσβελτιανισμός τους […] Αυτή η σχάση της συνείδησης των ανθρώπων θεωρώ ότι προσφέρει περισσότερες δυνατότητες παρέμβασης»
Σημείο τέταρτο: «ολοκληρωτισμός»;
Οι έννοιες με τις οποίες σκεφτόμαστε την Ακροδεξιά «έχουν μέσα» τους πολιτική: οδηγούν σε διαφορετικές πολιτικές. Λέει ο ιστορικός του φασισμού Ρόμπερτ Πάξτον ότι, στην επαναστατική δεκαετία του ’60, και μέχρι την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, η θεωρία του ολοκληρωτισμού δεν χρησιμοποιούνταν στους ακαδημαϊκούς κύκλους των Ηνωμένων Πολιτειών – διατηρούσε, όμως, τη σημασία της (Ψυχρός Πόλεμος γαρ…) ιδίως για Δυτικογερμανούς ερευνητές που, αντίθετα με τον μαρξισμό, θεωρούσαν πως το βασικό στον Χίτλερ ήταν η καταπάτηση της ελευθερίας – όχι η σχέση του με τον καπιταλισμό.
Τα τελευταία πολλά χρόνια, προκειμένου να αποφύγουμε χονδροειδείς αναγωγές του φασισμού στον καπιταλισμό (σαν αυτές που, μετά το 1922, οδήγησαν σε χονδροειδείς πολιτικές την Κομμουνιστική Διεθνή και τα κόμματά της), και προκειμένου να μη μειώσουμε σεκταριστικά τη βάση αντιμετώπισης της Ακροδεξιάς και του φασισμού, στεκόμαστε περισσότερο στις αυταρχικές-ανορθολογικές πλευρές του προβλήματος: λιγότερο στον ταξικό ορθολογισμό Δεξιάς και Ακροδεξιάς, λιγότερο στη μυθοποίηση, ως «κομμουνισμό» (λέει ο Αντόρνο), και των πλέον αμυντικών διεκδικήσεων. Πρόσφατο παράδειγμα η Γαλλία: δεξιά και ακροδεξιά ΜΜΕ αντιμετωπίζουν τις απεργίες για το ασφαλιστικό ως «επιστροφή του κομμουνισμού», μήπως συσπειρώσουν τον κόσμο της ιδιοκτησίας. Ο αντικομμουνισμός είναι βασικός δίαυλος επικοινωνίας Δεξιάς- Ακροδεξιάς: το κοινό αποτύπωμά τους στον ταξικό ανταγωνισμό.
Η «δική μας» Ακροδεξιά ενοποιείται επίσης σε αντιαριστερή βάση: Αναγνωρίζοντας, μετά και τη Μελόνι, μια πολιτική ευκαιρία, οι σχηματισμοί στα δεξιά της ΝΔ βιάζονται να παρακάμψουν την αναγκαία, ως και το 2015, περίοδο «λαϊκιστικής/αντισυστημικής» διαμαρτυρίας («εθνικο-κοινωνισμού», θάλεγε ο Κλάους Ντέρε). Η κοινωνία δεν ενδιαφέρει, ο «λαός» ενδιαφέρει λιγότερο. Στο τέλος της μέρας, η Ακροδεξιά είναι αστική Δεξιά:
• ο Βελόπουλος, με πιο εργοδοτική ψήφο από τη ΧΑ το 2019, ζητάει μείωση του φορολογικού συντελεστή για τις επιχειρήσεις από το 22% στο 15%. Ο «αντισυστημικός» Κασιδιάρης πλειοδοτεί: θέλει 14%.
• Τζήμερος και Κρανιδιώτης γράφουν ότι η εργασία δεν είναι «δικαίωμα αλλά δυνατότητα: Κανένας δεν είναι υποχρεωμένος να σου προσφέρει εργασία»
• οι «Έλληνες» πανηγυρίζουν τη στήριξη από τον Δημήτρη Γιαννακόπουλο (όχι βεβαίως ως φαρμακοβιομήχανο, αλλά ως «παναθηναϊκό»…) και ιστοσελίδες της Ακροδεξιά σημειώνουν ότι ο νέος πρόεδρος, Κανελλόπουλος, συνδέεται με τον Βαγγέλη Μαρινάκη.
Σημείο πέμπτο: ίσες αποστάσεις μεταξύ «άκρων»;
Οι παραγωγοί του (μετα)φασιστικού μηνύματος δεν αφορούν την κυρίαρχη «αντιολοκληρωτική» αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς: τον «τριμέτωπο» αγώνα κυβερνήσεων, αλλά και της ΕΕ, κατά του ακροδεξιού, του ακροαριστερού και του ισλαμικού ριζοσπαστισμού, ως εξίσου αντιφιλελεύθερων.
Η αντιμετώπιση αυτή είναι ανεπίκαιρη: ο μεν ολοκληρωτισμός προϋποθέτει ολοκληρωτικά κράτη – η δε Ακροδεξιά (το είδαμε στην πανδημία) μιλά κι αυτή για «ελευθερίες». Είναι όμως και επικίνδυνη: Υπονομεύει τη βάση αντιμετώπισης του ακροδεξιού κινδύνου. Και παραγνωρίζει ότι, σε εποχές σχεδόν προνεωτερικών ταξικών χασμάτων, όπως γράφει ο Κουζέλης, αντίθεση κατά των «άκρων» γενικώς, σημαίνει να ταυτίζουμε τον ριζοσπαστικό εξισωτισμό με τη ριζοσπαστική άρνησή του.
*Το κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη εκδοχή της παρέμβασης στην εκδήλωση «Ακροδεξιά απειλή στη δημοκρατία και τη ζωή», που οργάνωσαν την Παρασκευή 7.4.2023 στη Νομική του ΕΚΠΑ η Νήσος, το Σημείο για τη μελέτη και την αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς και η Εταιρεία Μελέτης Επιστημών του Ανθρώπου. Αφορμή ήταν η έκδοση των βιβλίων του Τέοντορ Β. Αντόρνο, «Όψεις της νέας ακροδεξιάς. Μια διάλεξη», και Γεράσιμου Κουζέλη «Δημοκρατικός και αντιδημοκρατικός λόγος». Στην εκδήλωση, που συντόνισε ο Κωστής Παπαϊωάννου εκ μέρους του Σημείου, συζήτησαν οι: Αθηνά Αθανασίου, Άννα Καπνουτζή, Στεύη Κίτσου, Δημοσθένης Παπαδάτος-Αναγνωστόπουλος, Θόδωρος Παρασκευόπουλος, Γιώργος Σαγκριώτης και Δημήτρης Ψαρράς.