Φωτογραφία: Νικόλας Κοκοβλής
Είναι γνωστό πως εδώ και δεκαετίες ο καπιταλισμός έχει περάσει από το στάδιο όπου η παραγωγή είχε ως στόχο να καλύψει τις ανάγκες της αγοράς, στο στάδιο όπου η ίδια η αγορά κατασκευάζει τις επιθυμίες αυτές που στη συνέχεια θα έρθει να καλύψει. Η διαφήμιση, η τηλεόραση και μια σειρά από τεχνολογικά επιτεύγματα και λειτουργίες συντονίστηκαν έτσι ώστε να ρυθμίσουν πρότυπα, μιμήσεις και κατασκευασμένες ανάγκες. Ο άνθρωπος καταναλωτής αποτέλεσε μια κυρίαρχη ταυτότητα στον μεταπολεμικό, δυτικό κόσμο. Ταυτόχρονα, ο καπιταλισμός έμαθε να μεταμορφώνεται και να προσαρμόζεται ξανά και ξανά σαν καρκινική μετάσταση. Ανακάλυψε σταδιακά την αγορά των μικρών ηλικιών και της εφηβείας, κωδικοποίησε το σώμα και τη φαντασίωση ώστε να μπορεί να την πουλήσει μέσω της πορνογραφίας, δημιούργησε την μαζική κουλτούρα και γιόρτασε την παγκοσμιοποιημένη εκδοχή της με το τέλος του αιώνα και της ενοποιημένης αγοράς.
Η τεχνική πρόοδος αποτέλεσε πάντοτε τον καλύτερο σύμμαχο του καπιταλισμού. Τον έκανε να μεταμορφώνεται μέσω της προσαρμογής αυξάνοντας τα πεδία του και πολλαπλασιάζοντας τα κέρδη του. Μέσω του καπιταλισμού η τεχνολογία διαμόρφωνε νέα γούστα, νέες επιθυμίες και τελικά νέους ανθρώπους. Τι γίνεται όμως στην εποχή της απόλυτης δικτύωσης; Τι χαρακτηριστικά παίρνει ο καπιταλισμός μεταμορφωμένος μέσα από την νέα αυτή τεχνολογική συνθήκη; Και ακόμα περισσότερο, τι ανθρώπους κατασκευάζει αυτός ο φαντασιακός τόπος κατασκευασμένης προσφοράς και ανάγκης; Ειδικά μάλιστα στην περίοδο μετά την πανδημία όπου το διαδίκτυο ορίστηκε ως η σημαντικότερη (αν όχι η μόνη) διέξοδος;
Αντιμετωπίζουμε τη σημερινή εποχή ως κορύφωση μιας περιόδου που έχει ξεκινήσει εδώ και αρκετό καιρό. Μια εποχή που κυριαρχείται από τις γρήγορες ταχύτητες του ίντερνετ, τα μέσα μαζικής δικτύωσης, τη μόνιμη παρουσία του διαδικτύου στην παλάμη του χεριού μας μέσω των κινητών συσκευών, τις πολλαπλές διαδικτυακές παροχές και διευκολύνσεις, τις ψηφιακές πλατφόρμες θέασης. Πώς ακριβώς λειτουργεί ο καπιταλισμός εντός αυτού του τεχνικού συστήματος και τι χαρακτηριστικά έχουν τα προϊόντα που δημιουργεί;
Η απάντησή μας είναι ο τίτλος του άρθρου. Αυτό που βιώνουμε είναι ο καπιταλισμός του εθισμού. Είναι μια μηχανή που δεν κατασκευάζει πια ανάγκες, ούτε καν επιθυμίες. Κατασκευάζει εμμονές. Δημιουργεί συνθήκες σταθερής και μόνιμης ζήτησης θεαμάτων και υπηρεσιών που μπορούν να φτάσουν σε εμάς χωρίς κόπο οποιαδήποτε στιγμή τις ζητήσουμε, μέσα στον οικείο μας χώρο. Είναι αυτό που ο αμερικανός καθηγητής David T. Courtwright ονομάζει Limbic Capitalism. Ένας όρος που θα μπορούσε να μεταφραστεί ως «Καπιταλισμός του μεταιχμιακού συστήματος». Του συστήματος αυτού του εγκεφάλου που σχετίζεται με το έλεγχο των συναισθημάτων, της συμπεριφοράς και τους σκοπούς ενός ατόμου και φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο στη μνήμη και τη μάθηση ενώ ταυτόχρονα συνδέει τη σύνθετη συμπεριφορά με πιο πρωτόγονη και ενστικτώδη συμπεριφορά. Τα σύγχρονα προϊόντα των εταιρειών, είναι κατοικίδια καραναβάλια. Μόνο που αντί για πυροτεχνήματα χρησιμοποιούν εκρήξεις ντοπαμίνης, η οποία στη συνέχεια θα μετατραπεί σε εθισμό.
Ο διαδικτυακός τζόγος, η πορνογραφία, ακόμα και η διαρκής παρουσία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η προσαρμογή στους όρους τους δεν είναι απλώς προϊόντα. Είναι διαδικασίες. Και ως διαδικασίες δεν δημιουργούν απλώς αντιδράσεις. Τις εγγράφουν. Τις μετατρέπουν σε τρόπους αντίληψης και συμπεριφοράς. Ειδικά για τις ηλικίες αυτές που δεν γνώρισαν άλλο παράδειγμα πέρα από αυτό της καθημερινής κυριαρχίας του διαδικτύου τα προϊόντα αυτά αποτελούν τόπο διασκέδασης και σχολείο μαζί. Χωρίς φίλτρα, χωρίς ουσιαστικές κριτικές, σχεδόν χωρίς αντίλογο. Ήδη βιώνουμε την κατασκευή μιας αποκαρδιωτικής κληρονομιάς στην οποία όλοι μας λίγο πολύ συμμετέχουμε. Βρισκόμαστε στο σημείο όπου δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως οι κοινωνίες του αύριο κατασκευάζονται από τους συλλογικούς εθισμούς του σήμερα.