Didier Fassin «Θάνατος ενός ταξιδιώτη», μετάφραση: Μανώλης Πιμπλής, εκδόσεις Πόλις, 2023
Η «Λετισιά» (Πόλις, 2017) του Ivan Jablonka είχε ως θέμα μια αποτρόπαιη δολοφονία. Ο ιστορικός και συγγραφέας πήγε όμως πολύ πέρα από την ίδια την ιστορία της Λετισιά. Κατάφερε να κάνει το σώμα και το πρόσωπό της έναν καμβά όπου αποτύπωσε τη βία σε κάθε της μορφή, οικονομική, κοινωνική, σεξουαλική, ταξική, οικογενειακή. Μια βία σχεδόν νομοτελειακή, προδιαγεγραμμένη, ένα σπιράλ από όπου η έφηβη σερβιτόρα δε μπορούσε να ξεφύγει. Εντυπωσίαζε η λεπτή ισορροπία που κρατούσε ο Jablonka ανάμεσα στην παρατήρηση και τη συναισθηματική συμμετοχή, ανάμεσα στο δημοσιογραφικό χρονικό και τη λογοτεχνία, ανάμεσα στο υποκειμενικό σχόλιο και την ψυχρή ανατομία. Ήταν πάνω απ’ όλα ανατομία της ίδιας της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού ως παράγοντα εγκληματογόνου και κυρίως κανονικοποίησης του εγκλήματος. Ήταν ως προς τούτο όχι μόνο ένα έξοχο λογοτεχνικό έργο αλλά και ένα βαθιά πολιτικό βιβλίο, με αντικείμενο την ασφάλεια ως πολιτική υπερεπένδυση από πρόσωπα όπως ο πρόεδρος Σαρκοζί που εκμεταλλεύτηκε την υπόθεση της Λετισιά για να οικοδομήσει ένα προφίλ πολέμιου του εγκλήματος.
Τον Jablonka θυμήθηκα με τον Θάνατο ενός ταξιδιώτη του Didier Fassin, επίσης από τις εκδόσεις Πόλις σε μετάφραση του Μανόλη Πιμπλή. Κοινός παρονομαστής η απόφαση κοινωνικών επιστημόνων να σκύψουν πάνω από ένα συμβάν και να το γυρίσουν ανάποδα, να αναζητήσουν την κρυφή του ύφανση. Και τα δυο βιβλία κοιτάνε τη φόδρα των γεγονότων. Στο Θάνατο ενός ταξιδιώτη ένας νεαρός καταζητούμενος Ρομά, ο Άντζελο, σκοτώνεται στην οικογενειακή αγροικία κατά τη διάρκεια αστυνομικής επιχείρησης από επίλεκτη βαριά οπλισμένη μονάδα. Η αστυνομία μιλάει για νόμιμη άμυνα. Η οικογένεια αμφισβητεί την επίσημη εκδοχή. Η επίσημη έρευνα δικαιώνει τους αστυνομικούς. Ως εδώ όλα ακολουθούν τη συνήθη διαδρομή. Η αδελφή του θύματος συγκροτεί μια επιτροπή διεκδικώντας δικαιοσύνη και αλήθεια, γίνονται συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας που καταφέρνουν να συνενώσουν τις κοινότητες-παραδοσιακούς στόχους της αστυνομικής βίας, Ρομά, αφρικανούς και Άραβες. Η επιτροπή έρχεται σε επαφή με έναν επιστήμονα που συνδυάζει πολλαπλές ιδιότητες: ακτιβιστής, ενεργός ανθρωπιστής, κοινωνιολόγος, ανθρωπολόγος και γιατρός. Κυρίως ένας δημόσιος διανοούμενος που πείθεται να δράσει.
Μια ιστορία, λοιπόν, ο θάνατος του Άντζελο, δεύτερη ιστορία πώς ο Fassin αποφασίζει να διαβάσει πίσω από τις αποστασιοποιημένες λέξεις που χρησιμοποιούνται στο αστυνομικό δελτίο. Ο κοινωνιολόγος Fassin διακρίνει στο κοινότοπο του αστυνομικού δελτίου ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο στις μεθόδους των κρατικών μηχανισμών. Αρχίζει λοιπόν να εξετάζει ξανά τα στοιχεία της υπόθεσης, συλλέγει μαρτυρίες, συνθέτει μια δική του πρόσληψη της ιστορίας. Γυρνάει την υπόθεση ανάποδα, κοιτάζει τις ραφές. Βλέπει την καχυποψία κατά των Ρομά, το racial profiling: κατά τη διάρκεια της επιχείρησης τα μέλη της οικογένειας, σαν μέλη συμμορίας, κρατούνται δεμένοι στο έδαφος. Ακόμα και μετά τον θάνατο του Άντζελο, η αντιμετώπιση των γονιών και της αδελφής του είναι περιφρονητική. Δεν είναι συγγενείς θύματος, είναι πάνω απ’ όλα Ρομά. Ο ρατσισμός είναι ο πρωταγωνιστής της ιστορίας.
Η αλήθεια είναι πολύ πιο σύνθετη
Ο συγγραφέας γίνεται ένας άλλος ανακριτής. Ακούει όλες τις μαρτυρίες για να ρηγματώσει την επίσημη εκδοχή και να ανακατασκευάσει τα γεγονότα όπως έγιναν. Οι τίτλοι των κεφαλαίων δείχνουν πώς συγκροτείται η αφήγηση: Ο πατέρας / Ο πρώτος υπαξιωματικός / Η μητέρα / Ο δεύτερος υπαξιωματικός / Ο γιατρός / Η αδελφή / Ο εισαγγελέας / Ο δημοσιογράφος. Και αφού φανούν τα πρόσωπα, στα επόμενα κεφάλαια απογυμνώνεται η προκάτ επίσημη εκδοχή και συγκροτείται η ανασκευή της: Αξιοπρέπεια / Κινητοποίηση / Πένθος / Βιογραφία / Ανακριτική έρευνα / Απαλλακτικό βούλευμα / Αλήθεια / Ψέμα / Αναπαράσταση / Εκείνη την ημέρα.
Πώς φτάνει στο τελευταίο κεφάλαιο ο Fassin για να πει τι έγινε στην αποθήκη του αγροκτήματος; Θέτει τα αυτονόητα ερωτήματα που δεν θέτουν οι άλλοι, ακολουθεί κάθε κρίκο της αλυσίδας συγκάλυψης: Γιατί οι αστυνομικοί σκότωσαν τον Άντζελο; Γιατί είπαν ψέματα; Ποιες ήταν οι ακριβείς συνθήκες τη στιγμή της δολοφονίας; Πώς κατασκευάστηκε η επίσημη αφήγηση του συμβάντος; Γιατί εισαγγελέας και ανακρίτρια την υιοθέτησαν; Γιατί τα Μέσα την αποδέχτηκαν; Διαβάζοντας την ιστορία ανάποδα, ο συγγραφέας ανακαλύπτει πως κάθε πράξη ή παράλειψη, κάθε απόφαση όσων εμπλέκονται στην υπόθεση είναι κάτι που θα μπορούσε να είχε γίνει αλλιώς, κάτι που θα οδηγούσε σε άλλη εξέλιξη. Η συγκεκριμένη εξέλιξη εξηγείται από τον στιγματισμό και την προκατάληψη. Είναι η διάχυτη αντίληψη για τους «ταξιδιώτες Ρομά» που επιτρέπει να θεωρείται προφανές το αδιανόητο. Ο κοινωνικά αποδεκτός δομικός ρατσισμός απέναντι στους Ρομά είναι αιτία του θανάτου του Άντζελο. Στη σκιά του ρατσισμού οι διαδικασίες θολώνουν, η αλήθεια σχετικοποιείται, η συσκότισή της γίνεται αποδεκτή ως αυτονόητη. Ακόμα όμως και έτσι, αποφεύγει ο συγγραφέας τον εύκολο πειρασμό να αντιστρέψει απλώς το μοτίβο και να μιλήσει για κακούς αστυνομικούς και καλούς Ρομά. Η αλήθεια είναι πολύ πιο σύνθετη.
Δεν είναι εξαίρεση στον κανόνα
Είναι στρατευμένο αυτό το υβριδικό είδος λογοτεχνίας, ντοκουμέντου και μελέτης; Ναι, είναι στρατευμένο σε θεμελιακές αξίες και κυρίως στην αλήθεια. Είναι αποτέλεσμα μεροληψίας; Απαντά ο συγγραφέας: «Από τη στιγμή που οι δικαστές, από την πλευρά τους, έχουν αποδεχθεί ευθύς εξαρχής τη μία εκδοχή των γεγονότων και έχουν απορρίψει την άλλη, το να προσδώσεις απλώς, όπως κάνω εγώ, την ίδια αξία και στις δύο εκδοχές, και επομένως να επαναφέρεις την ισορροπία της αξιοπιστίας ανάμεσά τους, τείνει να θεωρηθεί ως παραβίαση της αρχής της αμεροληψίας ενώ, στην πραγματικότητα, μαρτυρεί μια προσπάθεια αποκατάστασής της».
Πόσο έτοιμοι και εφοδιασμένοι είμαστε για να δούμε στα συμβάντα του αστυνομικού δελτίου κρυμμένες όψεις της κοινωνικής πραγματικότητας και μηχανισμούς συγκάλυψης; Οι δύο ανθρωποκτονίες Ελλήνων Ρομά από αστυνομικά όπλα τα τελευταία δυο χρόνια, του Νίκου Σαμπάνη και του Κώστα Φραγκούλη, και η μετέπειτα διαχείρισή τους δείχνουν πως τέτοιες υποθέσεις δεν είναι εξαίρεση στον κανόνα. Τμήματα του αστυνομικού μηχανισμού κατασκευάζουν μια εικονική πραγματικότητα και στη συνέχεια τμήματα του δικαστικού μηχανισμού την πιστοποιούν, την επικυρώνουν. Κι ας χρειάζεται να αποσιωπηθεί ή να αλλοιωθεί η αλήθεια των ιατροδικαστικών εξετάσεων, της αυτοψίας, των βαλλιστικών ελέγχων. Κι ας χρειάζεται να εξαφανιστούν στοιχεία, όπως στην υπόθεση Σαμπάνη, και να κατασκευαστούν μαρτυρίες. «Αυτή είναι η πραγματική αλήθεια, κι αν τα στοιχεία λένε άλλα, τόσο το χειρότερο για τα στοιχεία».
Ο Fassin αποκαλεί εθνογραφική αλήθεια αυτό που αναζητά: «έκανα μια ενδελεχή έρευνα χωρίς να συνδέομαι με κέντρα εξουσίας, έχοντας λάβει υπόψη όλα τα στοιχεία – ακολουθώντας δηλαδή τον αντίθετο δρόμο από εκείνον που είχε οδηγήσει στην κατασκευή της δικανικής αλήθειας». Καταφέρνει κυρίως να αρθεί πάνω από το επικαιρικό μιας είδησης, να φωτίσει τους διαχρονικούς κρυφούς αρμούς μιας κοινότοπης ιστορίας. Αυτό είναι σπουδαίο, όπως και να το διαβάσει κανείς, είτε σαν λογοτεχνία είτε σαν ένα ιδιότυπο χρονικό που αποσκοπεί να δώσει λίγη από τη στερημένη αξιοπρέπεια στην κοινότητα του ταξιδιού.