«Μία Ελληνίς της Ιστορίας. Πορτραίτα γυναικών που έζησαν στην Επανάσταση του 1821», πρόλογος: Mark Mazower, εισαγωγή - σχόλια - σύνθεση ύλης: Βασιλική Χατζηγεωργίου - Ματθίλδη Πυρλή, εκδόσεις Άγρα, 2022
Τα ερωτήματα που θέτουν οι ιστορικοί στο παρελθόν δεν είναι, φυσικά, άσχετα με το παρόν τους και συνήθως, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, εκπορεύονται από αυτό. Και η συγκυρία όμως, οι περιστάσεις και το εφήμερο πλαίσιο δρουν καταλυτικά, αν όχι για την πρώτη εμφάνιση αυτών των ερωτημάτων, τουλάχιστον για την αποτύπωση κάποιων από τα πιο ώριμα στο χαρτί. Έτσι πρέπει να ερμηνεύσουμε και την έκδοση μελετών με κέντρο τη συνάρτηση γυναίκες και 1821: το ανανεωμένο ενδιαφέρον μας εκπηγάζει από μια συγχρονία, όπου οι διεκδικήσεις του φεμινισμού είναι διαρκώς παρούσες, ενώ η επέτειος των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση υπήρξε η περίσταση που έδωσε την απαραίτητη ώθηση. Βέβαια, η εν λόγω θεματική δεν είναι άμοιρη των επιστημονικών πειθαρχιών: συνομιλεί, αν δεν εντάσσεται, με την ιστορία των γυναικών και του φύλου, ένα πεδίο με μακρά πορεία και στα καθ’ ημάς.
Το λεύκωμα Μία Ελληνίς της Ιστορίας που φρόντισαν η Βασιλική Χατζηγεωργίου και η Ματθίλδη Πυρλή, εκδομένο λίγο μετά την επέτειο, αποτελεί συμβολή στο παραπάνω τρίπτυχο, συνιστώντας μια πινακοθήκη αφανών (σήμερα) εν πολλοίς ηρωίδων – δηλαδή γυναικών που έζησαν στα χρόνια της Επανάστασης και συμμετείχαν ποικιλοτρόπως στον Αγώνα. Στον πρόλογό του ο Mark Mazower σημειώνει: «Οι γυναίκες αυτές στέκονται με αμηχανία ανάμεσα στον χαμένο κόσμο της παιδικής τους ηλικίας και στον “θαυμαστό καινούργιο κόσμο” του καπιταλισμού, της εθνικής πολιτικής και του δημόσιου διαλόγου, απαιτούν από εμάς να τις αντιμετωπίσουμε με σοβαρότητα ως υποκείμενα της Ιστορίας» (σ. 10). Και πράγματι αυτό κάνουν οι Χατζηγεωργίου και Πυρλή, οι οποίες με την κατατοπιστική, αν και μικρής έκτασης, εισαγωγή, που ξεδιπλώνει μια βεντάλια θεμάτων, και την τεκμηρίωση των φωτογραφιών, αναδεικνύουν τις γυναίκες αυτές ως δρώντα υποκείμενα που συνδιαμόρφωσαν το παρελθόν.
Τα φωτογραφικά πορτρέτα των γυναικών που περιλαμβάνονται στο λεύκωμα καλύπτουν μια μικρή περίοδο, από τα μέσα της δεκαετίας του 1840 μέχρι το 1870, πράγμα το οποίο σημαίνει πως οι εικονιζόμενες βρίσκονται πλέον στην ωριμότητα. Φωτογραφισμένες από επαγγελματίες φωτογράφους σε στούντιο της Αθήνας και του εξωτερικού, αυτές οι γυναίκες είναι τα «λείψανα του Αγώνος», όπως έλεγαν και τον 19ο αιώνα: είναι αφενός τα απομεινάρια μιας εποχής που έζησαν ως ανήλικες ή λίγο μεγαλύτερες, αφετέρου μορφές που καθόρισαν τα πρώτα χρόνια του νεότευκτου εθνικού κράτους.
Ανάδειξη του τρόπου συμβολής
Νομίζω πως η ιδιαιτερότητα του λευκώματος έγκειται –πέρα από το οφθαλμοφανές, τις ίδιες τις φωτογραφίες και τα πρόσωπα των ταυτοποιημένων από την έρευνα γυναικών– στην υπόγεια, και γι’ αυτό γοητευτική, ανάδειξη του τρόπου συμβολής αυτών των υποκειμένων: ελάχιστες από τις εικονιζόμενες πολέμησαν. Εν προκειμένω, οι Χατζηγεωργίου και Πυρλή ψιθυρίζουν στο ευρύ αναγνωστικό κοινό ότι αυτές οι γυναίκες μέσω των δεσμών αίματος, του θεσμού της οικογένειας και οικονομικών στρατηγικών μπόρεσαν να συμβάλουν στην εδραίωση συμμαχιών στο μικροπολιτικό και πολιτικό πεδίο και έτσι, από την πλευρά τους, να θέσουν τις βάσεις για μια παράλληλη δράση, η οποία στηριζόταν στο κοινωνικό τους φύλο (και τα όρια που αυτό επέβαλε στο μεγαλύτερο μέρος του 19ου αιώνα). Επί παραδείγματι, η Αικατερίνη Σπ. Τρικούπη, ήταν κόρη του Νικολάου Μαυροκορδάτου, αδελφή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, σύζυγος του Σπυρίδωνος Τρικούπη και μητέρα του Χαρίλαου – υπήρξε δηλαδή σύζυγος, μητέρα και αδελφή πρωθυπουργών. Ας σημειωθεί εδώ ότι ανέκδοτη χειρόγραφη βιογραφία της Αικατερίνης, γραμμένη από την κόρη της Σοφία –σπάνια σχετικά περίπτωση μητρογραμμικής αφήγησης από γυναίκα συγγραφέα– κυκλοφόρησε το 2012 (Σ. Τρικούπη, «Η Μήτηρ μας», Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων).
Προφανώς, οι γυναίκες αυτές ανήκουν, κατά τη στιγμή της φωτογράφισής τους, στην αστική τάξη και έτσι εν μέρει εξηγείται και η δυνατότητα φωτογράφισής τους. Από την άλλη όμως, δεν ήταν όλες μεγαλοαστές, όπως η Τρικούπη, ούτε όλες έδρασαν αποκλειστικά στο πλαίσιο του οίκου. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Καλλιόπης Παπαλεξοπούλου, η φωτογραφία της οποίας κοσμεί και το εξώφυλλο του λευκώματος: κόρη του γερουσιαστή Ανδρέα Καλαμογδάρτη, σπουδάζει στην Ιταλία, παντρεύεται τον κατοπινό δήμαρχο Ναυπλίου Σπ. Παπαλεξόπουλο. Μετά τον θάνατο του συζύγου της πρωτοστατεί στον αντιοθωνικό αγώνα και οργανώνει την εξέγερση του Ναυπλίου την 1η Φεβρουαρίου 1862, εκφωνώντας μάλιστα λόγο προς τον λαό. Αν και η Παπαλεξοπούλου τιμήθηκε για τις υπηρεσίες της, πέθανε πάμπτωχη.
Μια ακόμα ενδιαφέρουσα μελέτη
Το λεύκωμα των Χατζηγεωργίου και Πυρλή θα είχε ενδιαφέρον να διαβαστεί χιαστί προς το πρόσφατο βιβλίο του Δημήτρη Δημητρόπουλου («Λόγος γυναικών; Δέκα στιγμιότυπα από τα χρόνια της ελληνικής επανάστασης», εκδόσεις Αντίποδες, 2022). Εκεί ο μελετητής εντοπίζει και ανασυστήνει τον λόγο δέκα γυναικών, άγνωστων και αφανών, που ποτέ δεν φωτογραφήθηκαν και το όνομά τους το γνωρίζουμε μόνο από διοικητικά έγγραφα των ετών 1822-1827: απευθύνονται –και αυτό είναι ίσως το συγκλονιστικό– στη διοίκηση για να αιτηθούν την τακτοποίηση διαφόρων υποθέσεων που προέκυψαν από τον πόλεμο. Εκεί η φωνή των γυναικών αποκτά άλλη χροιά και μετασχηματίζεται σε μια φωνή πολιτική – έχουμε την ανάδυση ενός έμφυλα προσδιορισμένου πολιτικού υποκειμένου.
Οι φωτογραφίες του λευκώματος των Χατζηγεωργίου και Πυρλή, με την τεκμηρίωσή τους και τα καίρια σχόλια, μπορούν να αποτελέσουν σημείο έναρξης μιας πιο διευρυμένης έρευνας προς διάφορες κατευθύνσεις. Σε αυτή την περίπτωση θα προωθηθεί το γενικό ενδιαφέρον για το παρελθόν μαζί με το ειδικό των μελετητών – πρόκειται για μια αναγνωστική, κατ’ ουσίαν, εκδοχή, η οποία μπορεί να ονομαστεί studium, όπως μας έμαθε ο Roland Barthes. Η άλλη εκδοχή μπορεί να είναι πιο προσωπική και να πριμοδοτήσει ό,τι ο ίδιος ονόμασε punctum, δηλαδή την εστίαση σε μια αιχμηρή και ίσως στιγμιαία οδυνηρή λεπτομέρεια, όπως το τσίμπημα μιας βελόνας. Ίσως, μέσω αυτής της δεύτερης ανάγνωσης, μπορούμε σήμερα να προσοικειωθούμε εκείνες τις γυναίκες: τα έκπληκτα, γαλήνια ή βλοσυρά μάτια τους, το συγκρατημένο μειδίαμά τους, τις φωτοσκιάσεις των ευρωπαϊκών φορεμάτων τους ή το τσάκισμα από το σπαστό φέσι τους, τους φιόγκους και τις μπούκλες, τις καδένες που φορούν ή τα λουλούδια που κρατούν.