Αφίσες, προϊόν μιας πολύ ωραίας πρωτοβουλίας, τον Φεβρουάριο του 2013,
που έφτιαξαν σπουδαστές του IΙΕΚ Βόλου για το κλείσιμο του ΕΚΕΒΙ.
Και στη μέση, ένας σελιδοδείκτης του ΕΚΕΒΙ.
Ήταν Ιανουάριος του 2013, όταν η ανακοίνωση της κατάργησης του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου από τον υπουργό πολιτισμού Κ. Τζαβάρα ξεσήκωνε, χωρίς δυστυχώς αποτέλεσμα, τις αντιδράσεις ανθρώπων του πολιτισμού και του βιβλίου, πολιτών και κομμάτων. Δέκα χρόνια μετά την κατάργηση, όχι μόνο δεν έχει επανιδρυθεί φορέας με αποκλειστικό αντικείμενο εργασίας την κρατική πολιτική για το βιβλίο, αλλά ούτε και διεξάγεται κανενός είδους συστηματικός, ουσιαστικός διάλογος για τη χάραξη κρατικής πολιτικής βιβλίου στη χώρα μας. Τη σημασία ενός τέτοιου φορέα και την έννοια της κρατικής πολιτικής βιβλίου ανέδειξε πολλαπλώς με το θεωρητικό έργο και τη δράση της η πρώτη διευθύντρια του ΕΚΕΒΙ και πρώην υπουργός Πολιτισμού Μυρσίνη Ζορμπά, η οποία έφυγε από τη ζωή πριν λίγες ημέρες.
Δίχως κρατική πολιτική βιβλίου και με μόνη εναλλακτική οδό την αυτορρύθμιση της αγοράς, σε συνθήκες (εσωτερικές και διεθνείς) κατά τις οποίες η πανδημία απορρύθμισε μια σειρά από πολιτισμικές και οικονομικές δυναμικές και δεδομένα, δεν έχει δοθεί ικανοποιητική λύση για τα περισσότερα από τα ζητήματα που υπερβαίνουν την εμπορία του βιβλίου. Ενδεικτικά θα μπορούσε κανείς να αναφέρει την εξάλειψη του αναλφαβητισμού, τον προσδιορισμό και τον σχεδιασμό του ρόλου του βιβλίου στην εκπαίδευση, το συντονισμό των βιβλιοθηκών σε κοινές καινοτόμες δράσεις, την προστασία των επαγγελματιών του χώρου του βιβλίου με τη διεκδίκηση και την κατοχύρωση των δικαιωμάτων τους, τα μεταφραστικά προγράμματα, τη δημιουργία, στήριξη και λειτουργία των λεσχών ανάγνωσης και των συλλόγων φίλων των βιβλιοθηκών, τη μελετημένη συμμετοχή του ελληνικού βιβλίου στις διεθνείς εκθέσεις βιβλίου, τη λειτουργία Παρατηρητηρίου για τα βιβλίο και τη διεξαγωγή σχετικών ερευνών, την ενίσχυση της σχέσης του βιβλίου με τις ευάλωτες ομάδες και τις μειονότητες, κ.ά.
Μέχρι και το 1995 δεν υπήρξε ποτέ ισχυρό υποκείμενο χάραξης πολιτικής βιβλίου και ανάγνωσης. Κατά τη διάρκεια της σχεδόν εικοσαετούς δράσης του ΕΚΕΒΙ (1995-2013) υπήρξε αποσπασματική κρατική πολιτική για το βιβλίο που εστίασε με επιτυχία και επί μακρόν σε κάποια ζητήματα, όμως δεν υπήρξε δομημένη κρατική πολιτική που να περιλαμβάνει όλα τα παραπάνω ζητούμενα.
Το ΕΙΠ και ο ρόλος του
Το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού (ΕΙΠ) ανέλαβε τις αρμοδιότητες του ΕΚΕΒΙ από το 2014 και εξής. Εντούτοις, ασχολείται σχεδόν αποκλειστικά με τη διοργάνωση της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης και τη συμμετοχή του ελληνικού βιβλίου στις διεθνείς εκθέσεις βιβλίου ─ δηλαδή, με ένα εξαιρετικά περιορισμένο μέρος της δραστηριότητας που αφορά μια κρατική πολιτική βιβλίου και ανάγνωσης, και σίγουρα όχι με τη δημιουργία υποδομών. Η αλήθεια είναι πως και για τον ρόλο της στις εκθέσεις βιβλίου η τωρινή διοίκησή του έχει κατηγορηθεί από τους εκδότες για ολιγωρία, αδιαφορία, νεποτισμό και επιπόλαιο ερασιτεχνισμό – είναι εξάλλου γνωστές οι επιστολές τους που στάλθηκαν στο υπουργείο Πολιτισμού πέρυσι το καλοκαίρι για τις α-νόητες καθυστερήσεις και την άγνοια του κλάδου στον σχεδιασμό συμμετοχής της Ελλάδας στις εκθέσεις της Φρανκφούρτης (τον Οκτώβριο του 2022) και της Μπολόνια (τον Μάρτιο του 2023). Άλλωστε, η πολιτική για το βιβλίο δεν συνοψίζεται σε ένα εκθεσιακό προϊόν, και για να υφίσταται το βιβλίο ως αξιοπρόσεκτο εκθεσιακό προϊόν προϋποτίθεται η συστηματική φροντίδα μιας πολυμερούς αλυσίδας που το δημιουργεί και το διακινεί. Το ΕΙΠ ουδέποτε μερίμνησε για τη χάραξη και την υλοποίηση κρατικής πολιτικής για το βιβλίο και την ανάγνωση, ενώ ταυτόχρονα δεν μελετά το αποτύπωμα των εκθέσεων και εκδηλώσεων που οργανώνει.
Η κατάργηση του ΕΚΕΒΙ αδίκησε κατάφορα τόσο τους εργαζόμενους στον φορέα όσο και τους ανθρώπους του βιβλίου και το ελληνικό βιβλίο εν γένει. Οδήγησε σε επιστροφή στην αναχρονιστική, υπουργοκεντρική διαχείριση του πολιτισμού.
Κι ενώ τον Ιανουάριο του 2020, ως Γενικός Γραμματέας Σύγχρονου Πολιτισμού, ο Ν. Γιατρομανωλάκης δηλώνει σε συνέντευξη στην Athens Voice πως «δεν χρειάζεται η ανασύσταση παλιότερων σχημάτων» και πως τους «ενδιαφέρει η δημιουργία ενός άλλου ολοκληρωμένου τρόπου διαχείρισης και προβολής του βιβλίου», κανένας τέτοιος ολοκληρωμένος ή μη τρόπος ή θεσμός δεν προέκυψε μέχρι σήμερα, παρότι εμφανίστηκε λίγους μήνες πριν τις εκλογές ως υπόσχεση και μόνο, εν αγνοία των φορέων και των ανθρώπων του βιβλίου.
Το αρχείο του ΕΚΕΒΙ
Την ίδια στιγμή, δεν υφίσταται καμία θεσμική φροντίδα της μνήμης και της κληρονομιάς που άφησε το ΕΚΕΒΙ. Το αρχείο του ΕΚΕΒΙ φυλάσσεται σε ακατάλληλες συνθήκες, σε υπόγειο του ΕΙΠ, παραμένει ανενεργό, ανοργάνωτο, αναξιοποίητο και επομένως μη χρήσιμο στην κοινότητα. Περιέχει μοναδικά τεκμήρια για την ιστορία του βιβλίου και της πολιτικής βιβλίου στη χώρα μας, πλήθος διοικητικών εγγράφων, έρευνες και εκδόσεις του ΕΚΕΒΙ εξαντλημένες από το εμπόριο εδώ και δεκαετίες, ενημερωτικό υλικό, φωτογραφικό υλικό, δεκάδες αρχειακά τεκμήρια που δεν είναι διαθέσιμα ψηφιακά και δεν εντοπίζονται πουθενά αλλού, τα οποία τεκμηριώνουν τις δράσεις, τον ρόλο, τα μέσα που αξιοποίησε και αναδεικνύουν το περιεχόμενο που πρόσφερε η λειτουργία του στα πράγματα του βιβλίου στην Ελλάδα. Ένα μέρος του αρχείου του ΕΚΕΒΙ φυλάσσεται σε φακέλους που έχουν τοποθετηθεί σε μεταλλικές, ανοικτές βιβλιοθήκες. Το αρχειακό υλικό αυτό και, ακόμη περισσότερο, τα έγγραφα και τα έντυπα που βρίσκονται εκτός φακέλων, κινδυνεύουν από τα υψηλά επίπεδα υγρασίας στον χώρο και από την επικείμενη μούχλα. Αξίζει να αναφερθεί πως το αντίστοιχο αρχείο του ΥΠΠΟ, που θα μας διαφώτιζε ως προς τη σχέση και την επικοινωνία του ΥΠΠΟ με το ΕΚΕΒΙ, δεν έχει εντοπιστεί, παρά τις επίμονες προσπάθειες που καταβλήθηκαν κατά τη διάρκεια της ολοκλήρωσης της πρώτης διδακτορικής διατριβής για την ιστορία και τη δράση του ΕΚΕΒΙ. Το αρχείο του ΕΚΕΒΙ επείγει να προστατευτεί διότι αναμφισβήτητα αποτελεί πολύτιμο και μοναδικό τεκμήριο της σύγχρονης ιστορίας και πολιτικής του βιβλίου στην Ελλάδα και της πολιτισμικής μας κληρονομιάς.
Ο μοναδικός αρμόδιος φορέας που θα μπορούσε να αναλάβει τη φροντίδα του αρχείου του ΕΚΕΒΙ είναι τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ). Παρά την υποστελέχωση και τη σοβαρή κρίση που περνούν με το σύστημα των προμηθειών, αναπτύσσουν την ποικίλη θεσμική και εκπαιδευτική τους δράση χάρη στον επαγγελματισμό και τον… πατριωτισμό των ειδικευμένων υπαλλήλων τους σε όλη την Ελλάδα. Χωρίς Εφορεία (η κυβέρνηση «ξέχασε» όλα αυτά τα χρόνια να ορίσει την εννεαμελή επιτροπή που κατά τον νόμο τα εποπτεύει), χωρίς διευθυντή/-τρια, αλλά με αναπληρώτρια γενική διευθύντρια (την άξια Αμαλία Παππά), τα ΓΑΚ έχουν αποδείξει τον ρόλο, την επάρκεια, την αντίληψη της παιδαγωγικής τους παρέμβασης και οι εκθέσεις που οργάνωσαν, τόσο για τα 200 χρόνια του νεοελληνικού κράτους, όσο και για τα 100 της μικρασιατικής καταστροφής, ανέδειξαν τη σημασία του υλικού που διαθέτουν, την επάρκεια που τα χαρακτηρίζει στη φύλαξη και προστασία του, αλλά και κυρίως την αξιοσύνη και τη γνώση των ανθρώπων τους στην οργάνωση, την τεκμηρίωση, την προσβασιμότητά του.
Τι μπαίνει τελικά στο αρχείο;
Ανεξάρτητα από τις απόψεις και τις κρίσεις, τα σχέδια διάλυσης του ΕΙΠ και ανασύστασης ενός οργανισμού πολιτικής βιβλίου, τις επικείμενες εκλογές και το αποτέλεσμά τους στην πολιτική μας ζωή, το αρχείο του ΕΚΕΒΙ έχει ανάγκη τη φροντίδα των υπηρεσιών και των αρχειονόμων των ΓΑΚ, που τόσο καιρό αφήνει αναξιοποίητα η διοίκηση του ΕΙΠ. Είτε τα αρχεία παραμείνουν στον όποιο φορέα τα φιλοξενεί ή τα φιλοξενήσει στο μέλλον είτε μεταβούν στην κεντρική υπηρεσία των Γενικών Αρχείων του Κράτους, θα πρέπει να συντηρηθούν, να αποκατασταθούν, να ευρετηριαστούν, να ψηφιοποιηθούν και επομένως να διασωθούν και να γίνουν «ορατά», προσβάσιμα και «χρήσιμα». Ακόμη κι αν κάποιος διαφωνεί με όσα έγιναν, ή δεν έγιναν τα χρόνια της μετά ΕΚΕΒΙ εποχής από τις διοικήσεις του ΕΙΠ για τον βιβλιακό πολιτισμό, θα πρέπει επιτέλους στην Ελλάδα να γίνει κατανοητό πως τα αρχεία δεν πρέπει να τα σώζει ο φόβος της καταστροφής τους από τους ευθυνόφοβους υπαλλήλους του κράτους, αλλά η παρέμβαση, η γνώση, οι οδηγίες των αρμοδίων υπηρεσιών που κατά τον νόμο «εποπτεύουν, διασώζουν, συγκεντρώνουν, συντηρούν, καταγράφουν, αποτυπώνουν, ταξινομούν και ευρετηριάζουν το αρχειακό υλικό της Ελλάδας, το οποίο στη συνέχεια διαθέτουν προς μελέτη στους πολίτες». Πρέπει στην πράξη να αποδεχθούμε πως βάζοντας κάτι στο αρχείο, δεν το εξαφανίζουμε πλέον, αλλά το προστατεύουμε και το αναδεικνύουμε. Η απαίτηση αυτή εν προκειμένω θα τιμήσει στην ουσία τη μνήμη της Μυρσίνης Ζορμπά, που εμπνεύστηκε, δημιούργησε και υπηρέτησε από θέση ευθύνης το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου και κρίθηκε από όλους ως σημαντική για την προσφορά της αυτή.
* Η Παυλίνα Μάρβιν, τον Μάρτιο του 2023, υποστήριξε τη διδακτορική της διατριβή με θέμα «Κρατική πολιτική βιβλίου στην Ελλάδα: η περίπτωση του ΕΚΕΒΙ (1994-2012)», υπό την επίβλεψη της τριμελούς επιτροπής που αποτελούσαν οι Άννα Καρακατσούλη (επιβλέπουσα), Αντώνης Λιάκος και Μίλτος Πεχλιβάνος.