Φωτογραφία: Τάνια Πασχάλη
«Η τρέχουσα επιστήμη μοιάζει με βιβλίο συνταγών μαγειρικής, που ποτέ κανείς δεν επιτρέπεται να θέσει υπό αμφισβήτηση και στο οποίο απαγορεύεται να συμπληρωθούν καινούργιες συνταγές, εκτός ύστερα από άδεια του αρχιμάγειρα», γράφει τη δεκαετία του ’30 ο Aldous Huxley στον Θαυμαστό καινούργιο κόσμο.
Κάποιες δεκαετίες αργότερα, ενώ έχει εδραιωθεί η συμμαχία επιστήμης-κράτους στο πλαίσιο της σύγχρονης τεχνοκρατίας, η νεότερη επιστημολογία αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό τα θεμέλια και την εγκυρότητα της επιστήμης, γεγονός το οποίο αντανακλάται και στον ισχυρισμό του Paul Feyerabend ότι δεν είναι πια δεδομένο πως η επιστήμη θα παραμείνει το «εργαλείο απελευθέρωσης και διαφώτισης» που ήταν κατά τους πρόσφατους αιώνες.
Σήμερα, ο γιατρός και σκηνοθέτης, Μενέλαος Καραντζάς, συστήνει στο ελληνικό κοινό το θεατρικό έργο της Ella Road, «Η Αιμολήπτρια» (2018), στον πυρήνα του οποίου βρίσκεται ο ρόλος της επιστήμης στη δυστοπική κοινωνία του μέλλοντος. Σύμφωνα με το έργο, μέσω μιας απλής εξέτασης αίματος αποδίδεται σε κάθε άνθρωπο ένας γενετικός αριθμοδείκτης, ο οποίος δείχνει την πιθανότητά του να εμφανίσει συγκεκριμένες παθήσεις. Με τη σειρά του, ο δείκτης αυτός καθορίζει την κοινωνική αξία του ατόμου από την επαγγελματική πορεία, τον γάμο και τους όρους ενός δανείου, μέχρι το εάν θα έχει προτεραιότητα στη μονάδα εντατικής θεραπείας.
Είναι όλα αυτά επιστημονική φαντασία ή μπορούν να συμβούν στο άμεσο μέλλον; Ο Μενέλαος Καραντζάς μας δίνει τη δική του ερμηνεία.
Φωτογραφία: Πάτροκλος Σκαφίδας
Πώς επιλέξατε το έργο;
Παρακολουθώ τη θεατρική σκηνή της Αγγλίας και της Αμερικής και διαβάζω έργα γραμμένα στην αγγλική γλώσσα. Όταν διάβασα την Αιμολήπτρια, διαπίστωσα ότι το θέμα της εμπίπτει στα ενδιαφέροντά μου και ότι ο προβληματισμός της, σε μεγάλο βαθμό, είναι και δικός μου. Τι γίνεται, δηλαδή, όταν χρησιμοποιούμε την επιστήμη για ακραίους σκοπούς; Και τι γίνεται όταν παρεμβάλλεται το θέμα της οικονομίας στην υγεία; Θέλησα αυτό να το μοιραστώ με τον κόσμο. Ο σκηνοθέτης αυτό κάνει, μοιράζεται ιστορίες με άλλους ανθρώπους. Και αυτή είναι μια ιστορία η οποία με συγκίνησε, όσον αφορά στο πώς κάθε άνθρωπος προσπαθεί να νικήσει το σύστημα που του επιβάλλεται.
Η «Αιμολήπτρια» περιγράφει μια κοινωνία η οποία βασίζεται στην εφαρμογή ευγονικών μεθόδων, απ’ όπου προκύπτουν μείζονα ζητήματα βιοηθικής.
Νομίζω ότι το θέμα της βιοηθικής είναι κάτι το οποίο ένας γιατρός δεν μπορεί να βγάλει από το μυαλό του. Πάντα μέσα από την ενασχόληση, με οποιοδήποτε τρόπο, στον χώρο της υγείας τίθενται θέματα τα οποία άπτονται της ηθικής. Και η ευγονική είναι στον προβληματισμό του έργου και βλέπουμε ότι εκφράζεται με έναν ακραίο τρόπο. Από μόνη της, ωστόσο, είναι μια συνθήκη η οποία δεν έχει καμία θέση στη σύγχρονη ιατρική σκέψη.
Είναι μια «κοινωνία με εμμονή στις διακρίσεις βάσει γενετικής πληροφορίας», επισημαίνει η συγγραφέας, υπογραμμίζοντας τον χαρακτήρα της σύγχρονης πραγματικότητας η οποία προάγει τον διαχωρισμό έναντι της ενότητας.
Πρόκειται για έναν διαχωρισμό εφιαλτικό, γιατί στηρίζεται σε κάτι θεωρητικά αδιαμφισβήτητο: τις πληροφορίες που υπάρχουν στο γενετικό υλικό. Όταν, όμως, χρησιμοποιείται η επιστημονική γνώση για την υποστήριξη μιας φυλετικής θεωρίας, τότε εξυπηρετεί συγκεκριμένα συμφέροντα. Στο έργο, το ίδιο το σύστημα έχει επιλέξει να διαχωρίσει τους ανθρώπους, καθώς έχει διαπιστώσει ότι έτσι χειρίζεται καλύτερα τα οικονομικά της υγείας. Δίνει, φερειπείν, σε ένα άνθρωπο με μεγάλη πιθανότητα να έχει έναν καρκίνο που θα απαιτήσει πολλές θεραπείες και επεμβάσεις, ένα χαμηλό αριθμοδείκτη και δεν ασχολείται πλέον μαζί του. Τον καταδικάζει, με άλλα λόγια, επειδή έχει μια πιθανότητα να παρουσιάσει μια πάθηση που βασίζεται στο βιολογικό του υλικό.
Το κοινό πληροφορείται ότι αυτός ο οποίος πρότεινε την έννοια του γενετικού αριθμοδείκτη ήταν οικονομολόγος.
Αυτή είναι και η ουσία του έργου. Οι οικονομολόγοι εισηγούνται βάσει των στοιχείων που χρησιμοποιούν: του χρήματος, των ασφαλιστικών εταιρειών… Οπότε, για παράδειγμα, εάν η ασφαλιστική εταιρεία γνωρίζει ότι έχει κάποιος το γονίδιο για έναν καρκίνο, ο οποίος συνεπάγεται τη χρήση πολλών υπηρεσιών υγείας, πολλαπλασιάζει τα ασφάλιστρα.
Από την άλλη, οι προνομιούχοι έχουν δυνατότητα αντίδρασης.
Ακριβώς, όσοι έχουν χρήματα μπορούν να βρουν τρόπους να αντιμετωπίσουν αυτή την κατάσταση. Αλλά ας μην αποκαλύψουμε περισσότερα!
Στο έργο παρεμβάλλονται ιντερλούδια, υπενθυμίζοντας διαρκώς ότι οι επιλογές των σύγχρονων υποκειμένων καθορίζονται από την αγορά, το διαδίκτυο και τα ΜΜΕ.
Η ιστορία μας μέχρι κάποιο σημείο είναι μια κλασική ερωτική ιστορία, αλλά ο κόσμος μέσα στον οποίο εκτυλίσσεται είναι εφιαλτικός. Και το πώς εξελίσσεται αυτός ο κόσμος, στη διάρκεια λίγων χρόνων, περιγράφεται με τα βίντεο και τα ηχητικά ιντερλούδια. Συνειδητοποιούμε ότι, όσο περνάει ο χρόνος, γίνεται όλο και πιο τρομακτικός.
Αλήθεια, πόσο κοντά είμαστε σε παρεμβάσεις γενετικού υλικού;
Δεν είμαστε απλώς κοντά. Συμβαίνουν ήδη, όπως, για παράδειγμα, οι γονιδιακές τροποποιητικές θεραπείες, οι οποίες αναφέρονται στο έργο. Ήδη επεμβαίνουμε, με έναν τρόπο, στο γενετικό υλικό και το «διορθώνουμε». Υπάρχει και η επιγενετική, η οποία αφορά στο πώς ο τρόπος ζωής επηρεάζει τα γονίδια και πώς -χωρίς να μεταβληθεί το DNA- αυτές οι επιρροές περνάνε στους απογόνους. Το έργο καταπιάνεται με πολύ σύγχρονες έννοιες. Η ίδια η επιστημονική γνώση, στην οποία βασίζεται, είναι πολύ σύγχρονη. Και δείχνει τι θα συμβεί εάν τα πράγματα φτάσουν στα άκρα.
Οι πολίτες έχουμε κάποια επιλογή για να μην φτάσουμε στα άκρα;
Ίσως ακουστεί απαισιόδοξο, αλλά νομίζω πως όχι. Γιατί αυτή η διαδικασία, προφανώς, δεν γίνεται ερήμην των επιστημόνων ή των οικονομολόγων ή των κρατών. Πρέπει να υπάρχει σύμπνοια μεταξύ τους, ώστε να προχωρήσει το σύστημα προς τα εκεί. Ωστόσο, έχει σημασία να αναγνωρίζεις τους περιορισμούς που θέτει το σύστημα. Και όποιους από αυτούς μπορείς να υπερνικήσεις ή έστω να πολεμήσεις, είναι αναμενόμενο και ανθρώπινο να το κάνεις. Προσωπικά, πολλές φορές απογοητεύομαι αναφορικά με το τι μας επιβάλλεται.
Θα μας δώσετε ένα παράδειγμα από τον χώρο της υγείας στην Ελλάδα;
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η τρομερή κατάσταση στο δημόσιο σύστημα υγείας που αφορά στις προσλήψεις. Είμαι στον χώρο της υγείας τριάντα χρόνια και ακούω, από την πρώτη μέρα της σχολής, για την έλλειψη προσωπικού. Υπάρχει τέτοια απαξίωση του συστήματος υγείας, για οικονομικούς προφανώς λόγους, που καταλήγει να είναι απάνθρωπη. Όταν το προσωπικό των νοσοκομείων εργάζεται σε εξοντωτικές συνθήκες αυτό είναι κάτι το οποίο δεν μπορείς να παλέψεις. Πλήρης απογοήτευση. Γίνονται απεργίες, διαβήματα. Οι άνθρωποι προσπαθούν, μιλάνε. Αλλά ποιοι τους ακούν;
Σκηνοθεσία - μετάφραση: Μενέλαος Καραντζάς, σκηνικά: Ντέιβιντ Νεγρίν, κοστούμια: Εβελίνα Δαρζέντα, σχεδιασμός φωτισμών: Βαλεντίνα Ταμιωλάκη, ηχητικός σχεδιασμός: Κώστας Μπώκος studio 19st. βοηθός σκηνοθέτη: Εμμανουήλ Στεφανουδάκης,βοηθός σκηνογράφου: Ξένια Κούβελα.
Ερμηνεύουν: Σελήνα Διαμαντοπούλου, Δώρα Παρδάλη, Δημήτρης Τσιγκριμάνης, Στράτος Χρήστου.
Παραστάσεις: Μέχρι τις 14 Μαΐου, Πέμπτη, Παρασκευή και Σάββατο στις 9μμ και Κυριακή στις 7μμ, στο θέατρο Άνεσις-Μικρή Σκηνή (Λεωφόρος Κηφισίας 14).