Jean Lacouture «Ιησουίτες (1540-1773): Οι κατακτητές», μετάφραση: Στέφανος Καβαλλιεράκης, εκδόσεις Πόλις, 2022
Η ιστορία των Ιησουιτών (επισήμως Εταιρεία του Ιησού) είναι μια συλλογική περιπέτεια, όπως αναγράφεται στο οπισθόφυλλο της έκδοσης, υπογραμμίζοντας ότι «λίγες σημάδεψαν τόσο έντονα τον πολιτισμό μας όσο η περιπέτεια των Ιησουιτών, που σε διάστημα πέντε αιώνων ξεδίπλωσαν τη δράση τους σε όλο τον κόσμο».
Θα μπορούσε να προσθέσει κανείς ότι λίγες είναι επίσης οι φορές που μια οργάνωση (θρησκευτική, πολιτική, πολιτιστική κ.λπ.) έχει παρανοηθεί και συκοφαντηθεί τόσο σφοδρά όσο οι Ιησουίτες –και η διαπίστωση αυτή δεν αφορά τους άθεους ή τους αγνωστικιστές (όπως ο γράφων), αφορά κυρίως τον ίδιο τον εσώκοσμο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και τις διαιρέσεις της σε Τάγματα. Σε αυτούς τους εσωτερικούς ανταγωνισμούς οφείλεται κυρίως η μη δεξίωση των Ιησουιτών, που τους κατέστησε personae non gratae. Τους έχουν κατηγορήσει ως αιρετικούς, συνωμότες, αποκρυφιστές, ότι απεργάζονται σχέδια για την παγκόσμια επικυριαρχία. Στη συνείδηση επίσης του πολύ κόσμου, αγνοώ το γιατί, είναι ταυτισμένοι με την Ιερά Εξέταση, μολονότι στην πραγματικότητα αυτή αποτέλεσε δημιουργία των Δομινικανών και οι Ιησουίτες μπήκαν πολλές φορές στο στόχαστρό της. Τους κατηγόρησαν, τέλος, και για τη ρητορική τους δεινότητα και επιχειρηματολογία, την περίφημη καζουιστική (περιπτωσιολογία) που ακολουθούσαν με σκοπό τη βαθύτερη ανάλυση των διαφόρων θεμάτων, με το πρόσχημα ότι διασπείρει τη σύγχυση.
Στην πραγματικότητα, πέρα από τη διασπορά του Λόγου του Θεού, οι Ιησουίτες ήταν ταγμένοι σε έναν σκοπό: στην αναζήτηση και διασπορά της γνώσης: o ιδρυτής τους, ο Βάσκος Ιγνάτιος Λογιόλα (1491 - 1556), όσα χρωστούσε στα ιερά κείμενα και στη θρησκευτική του κατήχηση, άλλα τόσα (ή και περισσότερα) χρωστούσε στον Έρασμο. Γράφει ο Lacouture, αναφορικά με τη φώτιση του Λογιόλα:
«Η λέξη “φώτιση” επενδύεται εδώ με μια έννοια αμιγώς διανοητική. Όχι μόνο γιατί η εν λόγω έκλαμψη δεν συνδέεται με κάποιο “όραμα” (no… alguna vision), αλλά και γιατί σχετίζεται τόσο με τον “εγκόσμιο πολιτισμό” όσο και με το πνευματικό πεδίο. Και αυτά είναι ζητήματα της “διάνοιας”».
Οι Ιησουίτες ιδρύθηκαν το 1540 από τον Λογιόλα και έξι συνοδοιπόρους, έχοντας εξασφαλίσει την έγκριση του Πάπα Παύλου ΙΙΙ. Στην ιστορική τους περίοδο, διαλύθηκαν τον Ιούλιο του 1773, με διάταγμα του πάπα Κλήμη XIV, όταν τους απομάκρυναν βίαια από τις τελευταίες τους εστίες στη Λατινική Αμερική. Φυσικά ιησουίτικες σχολές λειτουργούν ακόμη και σήμερα σε όλο τον κόσμο. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε σχολείο Ιησουιτών στο Δουβλίνο φοίτησε, μεταξύ άλλων, ο Τζέιμς Τζόις, ο οποίος, σε αντιστοιχία με την κοσμική φώτιση του Λογιόλα, αναφέρεται συχνά στις δικές του επιφάνειες στις σελίδες του Οδυσσέα.
Ο συγγραφέας δεν αφηγείται την ιστορία του απολύτως γραμμικά. Επιλέγει 14 περιπτώσεις Ιησουιτών, που έδρασαν, όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και στην Ιαπωνία (όπου ήρθαν σε σύγκρουση με τους Πορτογάλους Δομινικανούς, που είχαν φτάσει πρώτοι εκεί), στην Κίνα, και, βεβαίως, στη Λατινική Αμερική, όπου βρήκαν πιο πρόσφορο έδαφος και εφάρμοσαν πιο πρακτικά το ιεραποστολικό τους πείραμα. Ίδρυσαν σχολεία, νοσοκομεία, ήρθαν σε επικοινωνία με τους αυτόχθονες, σεβόμενοι την παράδοση και την ταυτότητά τους, ενώ ευνόησαν και τον θρησκευτικό συγκρητισμό. Είναι, εξάλλου, γνωστή η ουτοπία της Παραγουάης – και χάρη στην ταινία «’Η Αποστολή» («The Mission», 1986) του σκηνοθέτη Ρολάν Ζοφέ, με τους Ρόμπερτ Ντε Νίρο και Τζέρεμι Άιρονς.
Φυσικά, οι παραπάνω αφηγήσεις εξωραΐζουν από τη σκοπιά τους τούς Ιησουίτες. Όπως και κάθε άλλο θρησκευτικό/στρατιωτικό δόγμα, είχαν κι αυτοί το δικό τους σημαντικό μερίδιο ευθύνης στην επαίσχυντη περίοδο της αποικιοκρατίας. Δεν επιβάλλονταν μόνο με τον Λόγο, αλλά και με τα όπλα. Απλώς οι μέθοδοί τους διαφοροποιούνταν σε σχέση με των ανταγωνιστών τους, δίνοντας ενδεχομένως ένα μεγαλύτερο περιθώριο σε μια άλλου τύπου παιδαγωγική. Ο αντικειμενικός στόχος όμως ήταν για όλους τους κονκισταδόρες ο ίδιος: η καθυπόταξη των ιθαγενών και η προσάρτηση νέων, πλούσιων εδαφών στη Μητρόπολη.
Στο πλαίσιο της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, οι Ιησουίτες υπήρξαν μεταρρυθμιστές. Ήρθαν σε αντιπαράθεση τόσο με τους Δομινικανούς, όσο και με τους Γιανσενιστές (που ήταν ορκισμένοι εχθροί τους), αλλά και με κάμποσους από τους εκάστοτε Πάπες. «Ενσάρκωσαν, στο πέρασμα των αιώνων, έναν χριστιανισμό ικανό να προσαρμόζεται στις απαιτήσεις των καιρών, ανοιχτό στην επιστήμη και τολμηρά εμπλεκόμενο στην πολιτική διαμάχη για το καλύτερο και το χειρότερο».
Με δεδομένη λοιπόν την ανάμειξη των Ιησουιτών στις πολιτικές διαμάχες της εποχής (διαδοχές ηγεμόνων και διαδοχές στον παπικό θρόνο, θρησκευτικοί πόλεμοι, αντιμεταρρύθμιση κ.λπ.), το βιβλίο του Lacouture μπορεί να διαβαστεί και ως ένα είδος πολιτικής ιστορίας, πέρα από θρησκευτικής. Όπως άλλωστε σημειώνει ένας άλλος γάλλος συγγραφέας, ο Marcel Gauchet, στο βιβλίο του «Η Απομάγευση του κόσμου. Μια πολιτική ιστορία της θρησκείας» (εκδόσεις Πόλις, 2011), «το θρησκευτικό διαμόρφωσε σε όλες τις κοινωνίες, και στη δική μας, δυναμικά, αλλά και βαθύτερα απ’ ό,τι φαίνεται, τη συλλογική πραγματικότητα και ιδιαίτερα τους πολιτικούς σχηματισμούς».
Λίγα λόγια και για τον συγγραφέα: ο Jean Lacouture (1921 - 2015) υπήρξε μαθητής των Ιησουιτών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και σπούδασε νομικά, φιλολογία και πολιτικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού. Κατόπιν διορίστηκε στο Γραφείο Τύπου του στρατηγού Leclerc, υπηρέτησε στην Ινδοκίνα και διαπίστωσε ιδίοις όμμασι τα εγκλήματα και τα αδιέξοδα της γαλλικής αποικιοκρατίας. Συνδέθηκε με τον Χο Τσι Μινχ και άλλους ηγέτες του απελευθερωτικού κινήματος. Στρατευμένος στην Αριστερά, εργάστηκε ως δημοσιογράφος στις εφημερίδες Combat, France-Soir και Le Monde, καθώς και στο περιοδικό Le Nouvel Observateur.
Έχει δημοσιεύσει, μεταξύ άλλων, βιογραφίες του Ντε Γκολ, του Χο Τσι Μινχ, του Νάσερ, του Αντρέ Μαλρό, του Λεόν Μπλουμ, του Φρανσουά Μοριάκ, του Πιερ Μαντές Φρανς, του Τζον Κένεντι, του Μοντεσκιέ, του Σταντάλ, του Αλέξανδρου Δουμά, καθώς και βιβλία για την Αίγυπτο, το Μαρόκο, τον Τρίτο Κόσμο, το Ισραήλ, το Βιετνάμ, την Καμπότζη, την Αλγερία, κ.ά.
Σημείωση
* Για τη μεγαλύτερη δόξα του Θεού.