Στην εποχή της ψηφιακής πληροφόρησης και ψυχαγωγίας πάρα πολλοί άνθρωποι επιλέγουν, αντί να ενημερώνονται για πολιτικά ή κοινωνικά γεγονότα, να παρακολουθούν βίντεο με ζωάκια ή και μεγαλύτερα ζώα καθημερινά. Πολύ δημοφιλής είναι και ο Εμάνουελ, ένα εμού.
Εκατομμύρια άτομα στο You Tube και στο TikTok είδαν το βίντεο με τον Εμάνουελ να αναποδογυρίζει την κάμερα του αμερικανού influencer στο αγρόκτημά του στη Φλόριντα. Πανηγύρισαν την ίασή του από τη γρίπη των πτηνών και πέρσι το καλοκαίρι είδαν με λύπη στο Twitter την ανακοίνωση του θανάτου του. Οι θαυμαστές του παγκοσμίως τον πένθησαν.
Για να πούμε την αλήθεια, το εμού είναι μια χαρά. Ηταν όλα μια επίδειξη του Team Jorge, μιας ισραηλινής ομάδας που ειδικεύεται στη διάδοση ψευδών ειδήσεων και στη χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Προσφέρουν διάφορες υπηρεσίες, από την παραβίαση λογαριασμών ηλεκτρονικού ταχυδρομείου μέχρι τη δημιουργία ψευδών προφίλ στα κοινωνικά δίκτυα και την παρέμβαση στις προεκλογικές καμπάνιες. Οι ρεπόρτερ του Forbidden Stories (Απαγορευμένες Ιστορίες), ενός συνεταιρισμού δημοσιογράφων ερευνητών, τους συνάντησαν παρουσιαζόμενοι ως πιθανοί πελάτες, ζητώντας μια απόδειξη των ικανοτήτων τους.
Κι έτσι προέκυψε ο δήθεν θάνατος του εμού. Η επίδειξη θέλησε να αποδείξει ότι χρησιμοποιώντας έναν στρατό από άβαταρ, δηλαδή ψεύτικων προφίλ, η Team Jorge μπορεί πρακτικά να μεγαλοποιήσει οποιαδήποτε είδηση. Κι έτσι για κάποιες μέρες ο κόσμος πίστεψε ότι το εμού είχε πεθάνει. Στο γραφείο του Τελ Αβίβ συνήθως οι υπηρεσίες είναι άλλου βεληνεκούς, όπως χειραγώγηση των εκλογών σε αφρικανικές χώρες. Καλωσήρθατε στον κόσμο της παραπληροφόρησης.
Το αρχηγείο του Team Jorge είναι στον τρίτο όροφο ενός γυμνού κτιρίου στο Μοντίιν, μια ισραηλινή κωμόπολη μεταξύ Τελ Αβίβ και Ιερουσαλήμ. Επίσημα η επιχείρηση δεν υπάρχει, δεν έχει ιστότοπο ούτε πινακίδα στην πόρτα.
Στα τέλη του 2022, μετά από πέντε βιντεοκλήσεις με σκοπό τη δημιουργία εμπιστοσύνης, δύο δημοσιογράφοι των Forbidden Stories παρουσιάστηκαν στους ανθρώπους του Team Jorge σαν μεσάζοντες κάποιου επιχειρηματία που θέλει να αναβάλει τις εκλογές στο Τσαντ. Ο Χόρχε εμφανίζεται ως αρχηγός, ο Νικ ως αδερφός του και ο τρίτος είναι ο Μαξ. Μετά από έρευνες που διεξήχθησαν στη συνέχεια προκύπτει ότι ο Χόρχε στην πραγματικότητα ονομάζεται Ταλ Χανάν κι απ’ ό,τι φαίνεται παλιότερα δούλευε για τις μυστικές υπηρεσίες στον ισραηλινό στρατό.
Λένε στους δημοσιογράφους-πελάτες ότι έχουν διεξαγάγει 33 χειραγωγήσεις προεδρικών εκλογών, από τις οποίες 27 επιτυχείς. Η τιμή γύρω στα 15.000.000 ευρώ. Για να αναβληθούν οι εκλογές το κόστος είναι 2.000.000 ευρώ το μήνα. Η χειραγώγηση των εκλογών μοιάζει συνηθισμένη διοικητική υπόθεση. Αφήνουν να εννοηθεί ότι έχουν επέμβει στη Νιγηρία, στο Τρινιντάντ και Τομπάγκο και στη νοτιοδυτική Ασία. Αλλά και στο δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία της Καταλονίας.
Μετά από μήνες ερευνών, μερικά σημεία-κλειδιά επιβεβαιώθηκαν. Τα έγγραφα στην κατοχή της Forbidden Stories δείχνουν ότι, στις προεδρικές εκλογές της Νιγηρίας το 2015, η Team Jorge συνεργάστηκε με την Cambridge Analytica, τη διαβόητη εταιρεία συμβούλων που υποστήριξε τον Ντόναλντ Τραμπ στις αμερικανικές εκλογές του 2016.
Ειδικότης μας η χειραγώγηση εκλογών
Σύμφωνα με τον Χανάν, είναι στις εκλογές που οι συνεργάτες του βάζουν τα δυνατά τους, γιατί σε κείνες τις περιπτώσεις παντρεύονται δύο τομείς στους οποίους είναι ειδικοί: τη συλλογή πληροφοριών και την επιρροή στα γεγονότα. Τους επιδεικνύει την αλήθεια των λεγόμενών του μπαίνοντας στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο του υπουργού Γεωργίας της Μοζαμβίκης. Με το ένα κλικ μετά το άλλο, διατρέχει το προφίλ σα νάταν δικό του, μπαίνει στο Google Drive και ξεφυλλίζει τα έγγραφα του υπουργού. Αναφέρει αόριστα μόνο πώς λειτουργεί, από τεχνικής πλευράς. Πιθανόν οι συνεργάτες του αποκτούν πρόσβαση στο τοπικό δίκτυο κινητής τηλεφωνίας και μπαίνουν στους λογαριασμούς μέσω των υποκλεπτόμενων μηνυμάτων.
Μετά από λίγο, ο Χανάν ανοίγει την εφαρμογή των μηνυμάτων Telegram. Κι εδώ φαίνεται να κινείται χωρίς προβλήματα στον λογαριασμό ενός άλλου προσώπου, μιας άλλης αφρικανικής χώρας αυτή τη φορά: είναι το προφίλ στο Telegram συμβούλου του νυν προέδρου της Κένιας, William Ruto. Φαίνεται ότι οι άνθρωποι του Χανάν ενεπλάκησαν στην τελευταία καμπάνια για τις προεδρικές εκλογές στην Κένια, που διεξήχθησαν το 2022. Ανεπιτυχώς όμως. Σύμφωνα με τον βρετανικό Guardian, αποκαλύψεις σαν αυτή φέρνουν στο φως τους κινδύνους που προκύπτουν από την εμπλοκή ειδικών της παραπληροφόρησης στα συστήματα και στους, σχετικά νέους, δημοκρατικούς θεσμούς της Αφρικής.
Οι Forbidden Stories εξέτασαν και την περίπτωση της Μπουρκίνα Φάσο. Οι δημοσιογράφοι συνάντησαν τον Royi Burstien, τον τωρινό επικεφαλής μιας άλλης ισραηλινής επιχείρησης, της Percepto, που μίλησε για μια καμπάνια παραπληροφόρησης που εμφανίστηκε το 2020 για να δυσφημήσει τη δουλειά του διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στην αφρικανική χώρα, μέσω της δημοσίευσης ενός άρθρου στο εβδομαδιαίο έντυπο της γαλλικής άκρας δεξιάς Valeurs Actuelles.
Σύμφωνα με μια έρευνα του Oxford Internet Institute, το 2020 έγιναν καμπάνιες χειραγώγησης της κοινής γνώμης σε 81 χώρες.
Η δημοκρατία σε κίνδυνο
Είναι γνωστό πόσο επηρεάζουν και ελέγχουν την κοινωνία τα κοινωνικά δίκτυα με ψευδή στοιχεία. Λιγότερο γνωστό είναι ποιοι είναι οι νέοι μισθοφόροι της παραπληροφόρησης και πόσα εργαλεία έχουν στη διάθεσή τους στην εποχή της επικοινωνίας χωρίς σύνορα.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των μυστικών υπηρεσιών των δυτικών κρατών, όπως αναφέρει η Zeit, οι επιχειρήσεις που ειδικεύονται σ’αυτό το είδος προπαγάνδας είναι μια εξηνταριά. «Αλλά στην παγκόσμια αγορά ο χώρος γι’ αυτούς αυξάνεται», παρατηρεί ένας ειδικός ασφάλειας πληροφορικής που δουλεύει για τις υπηρεσίες πληροφοριών μιας δυτικής χώρας.
Η βιομηχανία παραπληροφόρησης, γεμάτη από επιχειρήσεις σαν την Team Jorge, είναι επικίνδυνη για τη δημοκρατία, γιατί παρεμβαίνει στη δυνατότητα να σχηματιστούν ελεύθερα ιδέες και μολύνει την αντιπαράθεσή τους. Απ’ αυτήν κινδυνεύουν και όσοι δημοσιογράφοι μπλέκονται στα πόδια τους.
Για παράδειγμα, η Μαρία Ρέσα, η φιλιππινέζα δημοσιογράφος βραβευμένη με βραβείο Νόμπελ Ειρήνης, που με τους συντάκτες της είχε αποκαλύψει τους δεσμούς του προέδρου Ροντρίγκο Ντουτέρτε με το οργανωμένο έγκλημα, υπέστη διάφορες δυσφημιστικές καμπάνιες και γι’ αυτό άρχισε να βγαίνει από το σπίτι φορώντας πάντα αλεξίσφαιρο γιλέκο. Το 2017 η ινδή δημοσιογράφος Γκαούρι Λανκές, που αντιτίθετο στις ψευδείς ειδήσεις, σκοτώθηκε για τη δουλειά της αυτή.
Η Γκάντα Ουέις, λιβανέζα παρουσιάστρια του Αλ Τζαζίρα, βρήκε στο διαδίκτυο προσωπικές της φωτογραφίες με μπικίνι σε μια μπανιέρα υρδομασάζ. Η τηλεπαρουσιάστρια, που στο παρελθόν είχε επικρίνει το βασιλικό σαουδαραβικό οίκο, λέει: «Σκεφτόμουν: τώρα έχουν τις φωτογραφίες μου, ποια θα είναι η επόμενη κίνηση»;
Από τις έρευνες της Zeit προέκυψε ότι, πιθανόν, ένας σαουδάραβας πρίγκηπας απευθύνθηκε σε μια επιχείρηση των Ενωμένων Αραβικών Εμιράτων που ειδικεύεται στο χακάρισμα και σε ένα αμερικάνικο δίκτυο influencers, διεισδύοντας αρχικά στο κινητό της Ουέις και μετά απελευθερώνοντας τις φωτογραφίες σ’ ένα shitstorm, μια μιντιακή χλεύη. Το FBI τώρα ερευνά αυτό το δίκτυο των influencer.
Ο ρόλος της κρατικής ασφάλειας
Ο Ταλ Χανάν και η ομάδα του έχουν τώρα προγραμματίσει μια πλατφόρμα για να μετακινείται κανείς στο διαδίκτυο κατά βούληση. Λέγεται Aims, τα αρχικά του Advanced impact media solutions, ένα άκακο όνομα που όμως κρύβει ένα δυστοπικό όργανο χειραγώγησης. Η πλατφόρμα, σύμφωνα με το Χανάν, έχει πουληθεί σε μυστικές υπηρεσίες. Το πρόγραμμα επιτρέπει τη δημιουργία άβαταρ με όνομα, πόλη και ημερομηνία γέννησης. Μέσα σε διάστημα λίγων δευτερολέπτων ανοίγουν λογαριασμούς σε κοινωνικά δίκτυα με φωτογραφία και συνδεδεμένο προφίλ Amazon. Συνολικά, η Team Jorge έχει στη διάθεσή της δεκάδες χιλιάδες άβαταρ και μπορεί να αποφασίζει ποιος και πότε θα δημοσιεύει ειδήσεις, εκτιμήσεις ή κριτικές, και πότε θα εξαπολύει μια καταιγίδα λάσπης από χιλιάδες λογαριασμούς.
Μια τέτοια περίπτωση άβαταρ περιγράφουν οι Ισραηλινοί. Τον ψεύτικο λογαριασμό Amazon μιας γυναίκας από τον οποίο στάλθηκε ένα πακέτο γεμάτο sex toys, μαζί μ’ένα μήνυμα αγάπης, σ’έναν πολιτικό. Ανοίχτηκε από τη γυναίκα του και κατέληξε σ’όλες τις εφημερίδες. Ακολουθώντας τα ίχνη των άβαταρ που χρησιμοποιήθηκαν στην καμπάνια του εμού, που μας έδειξε ο Ταλ Χανάν, φτάνουμε και σε άλλες καμπάνιες. Φαίνεται ότι οι λογαριασμοί της Team Jorge έχουν επιτεθεί σε μια επιχείρηση που νοικιάζει γιοτ, που έχει ταχθεί υπέρ του πυρηνικού σταθμού στην Καλιφόρνια και ότι ανακατεύτηκαν στην προεκλογική καμπάνια των προεδρικών εκλογών της Σενεγάλης το 2019.
Αυτές τις υπηρεσίες τις προσφέρουν ισραηλινές, σαουδαραβικές ή εκ των Ενωμένων Αραβικών Εμιράτων εταιρείες. Αλλά φυσικά μισθοφόροι της παραπληροφήρησης υπάρχουν σ’ όλον τον κόσμο. Πριν χρόνια ο Μπέντζαμιν Νετανιάχου έλεγε ότι «στους βετεράνους του στρατού και των μυστικών υπηρεσιών επιτρέπεται να ανοίγουν δικές τους επιχειρήσεις». Πράγματι, είναι ο καρπός μιας βιομηχανίας που αναπαράγει την κουλτούρα και τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται από τα όργανα ασφαλείας του κράτους, απ’ όπου συχνά προέρχονται οι ιδρυτές τους. Οι δραστηριότητες αυτών των ειδικών είναι παράγωγο του έργου που διεξάγεται από ιδιωτικές εταιρείες παραδοσιακών μυστικών υπηρεσιών, που εμπλέκονται στην απλή συλλογή διαδικτυακών πληροφοριών. Μεταξύ αυτών υπάρχουν η Terrogence, που δημιουργήθηκε το 2004, πρωτοπόρα στη διείσδυση σε φόρουμ στο διαδίκτυο, και η Psy-Group, που ιδρύθηκε το 2014 από την ίδια ομάδα που αργότερα ξεκίνησε την Percepto που στην εποχή της πέρασε ένα κρίσιμο κατώφλι, διαδίδοντας πληροφορίες μέσω ψεύτικων λογαριασμών και ιστοτόπων.
«Οι ισραηλινές επιχειρήσεις χρησιμοποιούν όργανα και μεθόδους δανεισμένα από τις μυστικές υπηρεσίες γιατί μπορούν να το κάνουν. Ασκούν αποτελεσματικές, διακριτικές και ανεξέλεγκτες δραστηριότητες. Έτσι γεννήθηκε μια αγορά που κατέληξε να συνδέεται με τον ισραηλινό τομέα των νέων τεχνολογιών, κι αυτό δεν είναι μεγάλο προτέρημα», παραπονείται ο Ατσίγια Σατζ, διευθυντής του Fake Reporter, μιας ομάδας ισραηλινών ακτιβιστών που ελέγχει και αποκαλύπτει τις ψευδείς ειδήσεις online. Αυτές οι αντίθετες ομάδες δουλεύουν πλάι πλάι. Μεταξύ αυτών, που αποκαλύπτουν ψευδείς ταυτότητες είναι, όπως αναφέρει η Le Monde, η Active Fence και η Cyabra, που δημιουργήθηκαν από δύο πρώην πράκτορες των στρατιωτικών μυστικών υπηρεσιών. Εκαναν μια άλλη επιλογή, έστω κι αν κερδίζουν ψίχουλα σε σχέση με τους απέναντί τους.
Στην Ευρώπη οι κανόνες είναι πιο αυστηροί: η Cambridge Analytica, για παράδειγμα, έγινε αντικείμενο μιας τόσο λεπτομερούς και προσεκτικής εξέτασης που στο τέλος αναγκάστηκε να κλείσει. Στην περίπτωση της Team Jorge δεν ξέρουμε τι θα συμβεί: το χακάρισμα είναι παράνομο και στο Ισραήλ και, χάρη στις δημοσιογραφικές έρευνες, υπάρχουν και τα βίντεο-αποδείξεις του πώς λειτουργεί. Ο,τι κι αν συμβεί όμως, για τη βιομηχανία της παραπληροφόρησης δεν θάναι η χαριστική βολή: ο χώρος είναι γεμάτος από επιχειρήσεις έτοιμες να πάρουν τη θέση της Team Jorge.
Άλλωστε, ίσως είναι ζήτημα χρόνου αυτές οι επεμβάσεις να γίνονται από την τεχνητή νοημοσύνη, κατά την κρίση της, χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση και συμφέρον.