Dagmar Herzog «Η σεξουαλικότητα στην Ευρώπη τον 20ό αιώνα, μια ιστορία», μετάφραση: Πελαγία Μαρκέτου, επιστημονική επιμέλεια - πρόλογος Έφη Αβδελά, σειρά: Ιστορία του φύλου, εκδόσεις Gutenberg, 2022
Η συγγραφέας τής ανά χείρας μελέτης, Ντάγκμαρ Χέρτσογκ, είναι ιστορικός και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της πόλης της Νέας Υόρκης. Έχει ασχοληθεί με θέματα θρησκείας, ηθικής, πολιτικής, οικονομίας, δικαίου και ψυχιατρικής. Το επιστημονικό ενδιαφέρον της εστιάζεται στην ιστορία του φύλου και της σεξουαλικότητας.
Η επίσης ιστορικός Έφη Αβδελά, ομότιμη καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και ερευνήτρια της πολιτισμικής ιστορίας του 20ού αιώνα με ειδίκευση, όχι μόνο στο φύλο, αλλά και στο έγκλημα και συνακόλουθα στην ποινική δικαιοσύνη, στον πρόλογό της επισημαίνει πως σε συνέδριο για τη Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία οι περισσότεροι ιστορικοί που συμμετείχαν συμφώνησαν πως είναι μάλλον έωλο να μιλάμε σήμερα για κοινό σεξουαλικό ευρωπαϊκό πολιτισμό – πολύ περισσότερο για κοινές προσεγγίσεις «στα σεξουαλικά ζητήματα στο πεδίο των δημόσιων λόγων της πολιτικής, των θεσμών και των κοινωνικών πρακτικών και αντιλήψεων». Αναγκαστικά, λοιπόν, η παρούσα μελέτη περιορίζεται στον μικρό αριθμό των μεγάλων και προηγμένων χωρών που δίνουν τον τόνο εκκινώντας από κοινές αφετηρίες.
Πέρα από αυτό όμως προκαλεί ενδιαφέρον το εντυπωσιακό εύρος των θεμάτων που διεξέρχεται η συγγραφέας, καθώς και οι διεξοδικές αναφορές στα εθνικά παραδείγματα και οι οξυδερκείς αναλύσεις της.
Πρέπει να επισημανθεί εκ προοιμίου πως η εικόνα που έχουν για το σεξ οι άνθρωποι ποικίλλει αισθητά ανάλογα με τη φυλή, το φύλο, την κοινωνική τάξη, την ηλικία, τον χώρο, τη χώρα, την πολιτική τοποθέτηση, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την οικογενειακή κατάσταση κ.ά.
Το σεξ και η σεξουαλικότητα που καταλαμβάνει κεντρική θέση στην ταυτότητά μας κι έχει πολλές πλευρές, μερικές μάλιστα από αυτές σκοτεινές, καθορίζεται μεταξύ άλλων από τις σχέσεις με την πολιτική και τη θρησκευτική εξουσία, την οικονομία, το πολιτικό καθεστώς. Η ιδιομορφία του ζητήματος της σεξουαλικότητας συνδέει την ηδονή με την εξουσία. Το ζήτημα μελέτησε διεξοδικά, όσο πρόλαβε εξαιτίας του πρόωρου θανάτου του, ο Μισέλ Φουκό στο πολύτομο έργο του «Ιστορία της σεξουαλικότητας».
Η σεξουαλικότητα παράλληλα με τα ιστορικά γεγονότα
Η σεξουαλικότητα στην Ευρώπη τον 20ό αιώνα εξετάζει συστηματικά, μεθοδικά και με επιστημονική επάρκεια ζητήματα που ανέκυψαν στην ιστορική πορεία του αιώνα και γύρω από τα οποία έγινε εκτενής συζήτηση στον δημόσιο λόγο, που επηρέασε τις κρατικές πολιτικές, καθώς και τα κοινωνικά κινήματα και τις διεκδικήσεις τους: την πορνεία, την ομοφυλοφιλία, την αντισύλληψη, την ευγονική, τις κρατικές πολιτικές των δημοκρατικών και των αυταρχικών καθεστώτων, ιδίως στη διάρκεια του μεσοπολέμου, των δύο παγκοσμίων πολέμων, του Ψυχρού Πολέμου, με αποτέλεσμα τον νεοσυντηρητισμό, τα πογκρόμ, τους εγκλεισμούς σε στρατόπεδα και τη θανάτωση ομοφυλόφιλων, ανάμεσα σε άλλες κοινωνικές ομάδες, δίπλα στο εβραϊκό ολοκαύτωμα, τη λεγόμενη σεξουαλική επανάσταση -η οποία είναι αρκετά αμφιλεγόμενη- καθώς και τη συμπεριφορά των μαζών μπροστά στην εμφάνιση του AIDS, τις διεκδικήσεις διαφόρων ομάδων με σεξουαλική ταυτότητα αποκλίνουσα από την κυρίαρχη, αλλά και τη θεσμοθέτηση του γάμου των ομοφυλοφίλων.
Η σεξουαλικότητα μοιραία ακολούθησε τα ιστορικά γεγονότα, τις ιστορικές καμπές καθώς και τις κατά καιρούς απαγορεύσεις ή τη φιλελευθεροποίηση και την αναγνώριση της όποιας σεξουαλικής επιλογής.
Είναι πάντως γεγονός πως μπαίνοντας ο 20ός αιώνας το σεξ έγινε «προβεβλημένο δημόσιο θέμα», επισημαίνει η συγγραφέας και δίνει στο πρώτο κεφάλαιο τον τίτλο: «Επανεπινοώντας τη σεξουαλικότητα». Το κεφάλαιο συνοψίζει τι συνέβη τα δεκατέσσερα πρώτα χρόνια του αιώνα, δηλαδή ως την έναρξη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Κεφάλαιο που, κατά κύριο λόγο, ασχολείται με την πορνεία που στα περισσότερα κράτη δεν ήταν ποινικοποιημένη, τη διπλή ηθική που όριζε τα δύο φύλα, την αποσύνδεση της αναπαραγωγής από το σεξ.
Η δημοσιότητα γύρω από το σεξ συνέχισε να βαίνει αυξανόμενη στον δημόσιο χώρο, αλλά κέντρισε και το ενδιαφέρον των λαϊκών μαζών, ενώ άρχισε να επισύρει κρατικές παρεμβάσεις επειδή η βία του πολέμου δημιουργούσε επιπρόσθετα προβλήματα. Ωστόσο προβλήματα δημιουργούσαν και οι κρατικές αυταρχικές πολιτικές.
Η άμβλωση σαν έγκλημα
Ο νόμος που ψηφίστηκε, για παράδειγμα, το 1920 στη Γαλλία ποινικοποίησε την πώληση αντισυλληπτικών, ενώ τιμωρούσε με φυλάκιση έξι μηνών την άμβλωση, η οποία είναι ζήτημα που θα συνεχίσει να αποτελεί θέμα που θα επισύρει τη μήνι του κράτους αλλά και της Εκκλησίας. Η τελευταία έχει λόγο και εξουσία πάνω στο σεξ και δεν εννοεί να το αποσυνδέσει από την αναπαραγωγή, επιμένοντας να το αντιμετωπίζει σαν αναγκαίο κακό.
Ο επικεφαλής της προδοτικής κυβέρνησης του Βισί, στρατάρχης Φιλίπ Πετέν, ψήφισε το 1942 έναν δρακόντειο νόμο που οδηγούσε όσους έκαναν αμβλώσεις στα δικαστήρια της Επικράτειας και η ποινή μπορούσε να είναι ακόμη και θανατική, διότι η άμβλωση θεωρήθηκε έγκλημα κατά του κράτους. Επίσης το ίδιο καθεστώς επαναποινικοποίησε τις συναινετικές ομοφυλοφιλικές σχέσεις μεταξύ ενηλίκων που είχαν αποποινικοποιηθεί από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης. Υπερδεκαετείς ποινές επέσυρε η άμβλωση και στο καθεστώς του Φράνκο, με επιχείρημα την υπογεννητικότητα και τους πολλούς νεκρούς του εμφυλίου των ετών 1936-1939. Οι ομοφυλόφιλοι στην Ισπανία λοιδορήθηκαν μεν, ίσως να υπέστησαν και εκφοβισμό, αλλά δεν διώχθηκαν δικαστικά. Πάντως οι στενοί συγγενείς του Λόρκα απέκρυπταν την ομοφυλοφιλία του ποιητή θεωρώντας την κοινωνικό στίγμα.
Οι ανυπολόγιστες απώλειες από το μακελειό του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου και συνακόλουθα ο φόβος, οι ενοχές, η εξάντληση, ψυχική και οικονομική, καθώς και η λαχτάρα για σταθερότητα και ασφάλεια οδήγησαν στον νεοσυντηρητισμό και σε αντιδραστικές νοοτροπίες.
Την εικοσαετία 1945-65 ο κόσμος βιώνει την επαύριο των καταστροφών και των στερήσεων και αρχίζει να επουλώνει τις πληγές του με αποτέλεσμα τη φιλελευθεροποίηση του σεξ.
Η βία του πολέμου
Ωστόσο αμέσως μόλις ο σοβιετικός στρατός εισβάλλει στο γερμανικό έδαφος οι καθημαγμένες γυναίκες υφίστανται μαζικά το άγος των μαζικών βιασμών. Υπολογίζεται ότι οι ρώσοι στρατιώτες βίασαν γύρω στα δύο εκατομμύρια Γερμανίδες και δεκάδες χιλιάδες Αυστριακές και Ουγγαρέζες που οι χώρες τους ήταν σύμμαχοι των Γερμανών. Περιγράφεται ότι γυναίκες με τα παιδιά τους κείτονταν ένθεν και ένθεν του δρόμου και μπροστά τους στέκονταν κραυγάζοντας με κατεβασμένα τα παντελόνια οι σοβιετικοί φαντάροι περιμένοντας τη σειρά τους. Και από την πλευρά των Συμμάχων έγιναν βιασμοί, αλλά πολύ λιγότεροι.
Το Δεύτερο φύλο της Σιμόν ντε Μποβουάρ αποαποικιοποίησε το γυναικείο σώμα και οι μαζικές ακτιβιστικές εκδηλώσεις προσπάθησαν να φέρουν την ποθητή σεξουαλική απελευθέρωση.
Αντίθετα πάντως από ό,τι πιστεύεται, ο 20ός αιώνας στο πεδίο της σεξουαλικότητας είχε πολλές παλινδρομήσεις και παλινορθώσεις της κρατικής καταστολής και οι κατακτήσεις στάθηκαν επισφαλείς ή ολιγόζωες σε κάποιες τουλάχιστον εποχές και σε ορισμένα αντιδραστικά καθεστώτα. Πάντως το σεξ κυνηγήθηκε απηνώς από την εξουσία σε μερικές ευνοϊκές γι’ αυτό περιόδους που συνέπιπταν με τη συναίνεση των πολιτών.