Η γραφή μιλά «εξ αρχής» για τον θάνατο. Από τη στιγμή που γράμματα χαράχτηκαν σε μια επιφάνεια, απ’ όταν σκαλίστηκαν σε μάρμαρο, τυπώθηκαν σε χαρτί, φωτίστηκαν και αναπαράχθηκαν σε οθόνες: Τα γραπτά κάθε μορφής μιλούν για μια απουσία που εγκαινιάζεται με τη στιγμή της γραφής: Τα κείμενα –την ίδια στιγμή που γράφονται– αποκόπτονται και αυτονομούνται ριζικά από εκείνον που τα γράφει. Ο θάνατος από γραφή ισοδυναμεί με έναν πρόωρο θάνατο του προσώπου που γράφει.
Τα συγκεκριμένα γραπτά –τα πεσμένα εκείνα σημάδια που τυπώθηκαν σε πολλά βιβλία– μιλούν σήμερα αλλιώτικα, μετά από την αποχώρηση εκείνης που έγραφε. Δεν είναι πια μονάχα η μοίρα της ανάγνωσης να τρέχει υποχρεωτικά χωρίς συγγραφέα. Δεν είναι μόνον που –όπως το γράφει ο Μορίς Μπλανσώ– ο γραμμένος λόγος «δεν είναι πια ο λόγος ενός προσώπου», και που «αυτό που μιλά» πλέον «φαίνεται πως είναι ο λόγος», δεν είναι μόνον όπως το σκέφτεται η Τζίνα Πολίτη στο δοκίμιό της «Η γραφή εν τάφω» ότι «η γραφή… έρχεται αντιμέτωπη με το κενό» κι ότι «η γραφή χάνεται μέσα στις εντάφιες σκιές …προκειμένου να “ἐνσαρκώσει”, μέσα ἀπὸ τοὺς μηχανισμούς τῆς ἀνάμνησης, τὶς ἀποῦσες μορφὲς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τῶν οἰκείων».
Ο άνθρωπος που γράφει δεν χάνεται μόνον στη σφαίρα της μεταφοράς. Τα ίδια κείμενα οφείλουν να αναλάβουν ξαφνικά την κυριολεξία μιας πραγματικής απώλειας. Το φάντασμα που φτιάχνεται «εξ αρχής» από αυτά, σαν φάντασμα από γραφή, στέκεται ξαφνικά μόνο του ενώπιόν μας. Η συγγραφέας διεκδικούσε εν προκειμένω μια παρουσία ως πρόσωπο που απευθύνεται στη δημόσια σφαίρα, δίπλα στο έργο της –που δεν το ζυγίσαμε ακόμη όσο του αξίζει. Με ενδιαφέρει να ανιχνεύσω τη σκηνοθεσία της φωνής της στις πιο σοβαρές γραπτές δοκιμές της. Τα ακαδημαϊκά γραπτά, ρυθμισμένα σε πνοή ομιλίας, παρά την ακρίβεια που τα χαρακτηρίζει, στροβιλίζονται από πολιτικό ήθος, δομημένα σαν μουσική από αποσπάσματα και ιδέες. Πόσα τέτοια πολύ σοβαρά δικά της κείμενα έμειναν πίσω σε εμάς; Αλήθεια πολλά.
Την τελευταία φορά που συνάντησα την Τζίνα Πολίτη εργαζόταν για ένα ακόμη μεγάλο κείμενο που έγραφε από καιρό για την ιστορία των τραπεζών. Σκέφτομαι πως μάλλον δεν θα τελείωσε εκείνο το κείμενο. Ίσως πρόλαβε να δημοσιεύσει κάτι από αυτό στην εφημερίδα. Δεν έδωσε αρκετές λεπτομέρειες για αυτό και –σαν αρχαιολόγος– αναρωτιέμαι κιόλας τι χάθηκε δίπλα της μαζί με αυτό και τι μπορεί να βρεθεί. Ποια από τις υποσχέσεις των σημειώσεων, πόσα από τα πρόχειρα χαρτιά απομονώνονται τώρα και δείχνονται ίσως σε μεγέθυνση από έναν ειδικό φακό. Κάμποσα τέτοια ξεκολλημένα από τετράδιο, ανεξάρτητα χαρτιά βρίσκονταν όποτε μπήκα στο γραφείο της, σε μια μικρή στοίβα πάνω στο τραπέζι εργασίας. Τι παράξενη παρακαταθήκη, για ποια υπόσχεση όλα εκείνα τα μικρά χαρτιά, γραμμένα με τον γραφικό της χαρακτήρα που μαρτυρούσε άνθρωπο άλλης εποχής.
Πώς να βρεθούν και πώς να ανασυνταχθούν τόσες εκκρεμείς σκέψεις: είμαι αλήθεια γεμάτος περιέργεια να μάθω αυτό που δεν θα μάθω ποτέ, τι θα έγραφε, δηλαδή, η Τζίνα Πολίτη σε εκείνη τη μελέτη για τις τράπεζες, ιστάμενη μια ακόμη φορά στο κέντρο από όπου πάλλεται η εποχή, και είμαι βέβαιος για μια ακόμη φορά αυτό θα γινόταν με την ακρίβεια μιας ξαφνικής, απρόβλεπτης σειράς συντεταγμένων παραπομπών. Ο Μπένγιαμιν έγραφε τα δοκίμιά του βάζοντας σε τάξη σειρές επιλεγμένων αποσπασμάτων και συνδέοντας τα στη συνέχεια με γραπτές αρθρώσεις που έκαναν κατανοητή τη συνέχεια και έκαναν τα διαφορετικών λογιών αποσπάσματα να μιλούν πια με τη δική του φωνή. Κάπως έτσι νομίζω δούλευε η Τζίνα. Κι έτσι όπως θα ήθελα να διαβάσω το βιβλίο που έγραψε κάποτε ο Τρότσκι σε κάποια από τις φυλακές όπου έζησε, με θέμα την ιστορία του ενοικίου1, χάθηκε κι εκείνο, (δεν το βρήκε τουλάχιστον κανείς ακόμη και μάλλον δεν θα το βρει κανείς ποτέ), αλλά άφησε σε μας κάτι σαν επιθυμία ανάγνωσης για κάτι ανύπαρκτο πια: σε αυτές τις περιπτώσεις κάτι μένει από το χαμένο ή από εκείνο που δεν πρόλαβε να γραφτεί από το χέρι εκείνων που τιμάμε. Μένει στην Τζίνα Πολίτη και στο φάντασμά της ένα έργο και μια γενναία υπόσχεση για ό,τι έγραψε και για το επερχόμενο εξ αυτού.
Οφείλουμε να σκεφτούμε σήμερα κάτι σχετικό με τις τράπεζες –σκέφτομαι ακόμη. Να μια προτροπή που βλέπω ήδη τη σημασία της σήμερα. Υπάρχει κάτι που οφείλουμε να σκεφτούμε για τις τράπεζες και που το ξεχνάμε όταν σκεφτόμαστε την πολιτική, σαν να εκτυλίσσεται χωρίς αυτές. Υπάρχει κάτι που πρέπει να γραφεί για αυτό.
Η ποίηση ως πολιτική πράξη
Η Τζίνα Πολίτη θεωρούσε πως «η ίδια η ποίηση» έδινε αιτία και σχήμα στο πολιτικό πάθος: Έγραφε πως «είναι αμφίβολο αν, χωρίς τη συμβολή του προτρεπτικού πάθους της ποίησης, η πίστη στα μεγάλα, απελευθερωτικά αφηγήματα θα μετουσιωνόταν ποτέ σε διαρκή, επαναστατική πράξη». 2
Επιστρέφω στη βιβλιοθήκη με τα βιβλία της, είναι εδώ τόσα διαβασμένα με ίχνη δικών μου επιστροφών από παλιές και μεταγενέστερες αναγνώσεις και ολοένα καινούργιους τίτλους, που η ίδια προσέθετε τακτικά στο γραπτό σώμα του έργου. Ανοίγω τα βιβλία. Τα βρίσκω ταλαιπωρημένα από υπογραμμίσεις, ένθετους βρομισμένους σελιδοδείκτες που τα λέρωσαν και διπλωμένες μύτες στα ακροσέλιδα. Φτιάχνω εδώ μια δική μου συλλογή δικών της δοκιμίων. Έμαθα πια να γράφω λίστες που διαβάζονται σαν κείμενο και η συγκεκριμένη είναι θελκτική.
Η Νήσος των Πάυς ή Πλους προς την ανδρική επιθυμία, Πτώση και εξιλέωση της γλώσσας στον 17ο αιώνα, Ένα νέο είδος ανθρώπου: ο άνθρωπος του συναισθήματος, Ο Σαίξπηρ και το δίκαιο: ξαναδιαβάζοντας τον Τίτο Ανδρόνικο, Η Τζέην Έυρ ταξί-νομημένη, Η Κόλαση του Παραδείσου: με αφορμή την ιστορία του Rasselas του Samuel Johnson3.
Από το Περιέχον στο Ρέον, Η κατασίγαση της Σιωπής, Όχι (όχι Εγώ), Η αυτοαναίρεση της γραφής στο Κάστρο του Κάφκα4. Το παιχνίδι του κόσμου, το παιχνίδι της ποίησης και ο παίκτης, Το Σώμα της Ιστορίας και το Σ(τ)όμα της γραφής: πεθαίνω σα Χώρα, Πένθος και μελαγχολία: ο Φιλόπατρις του Κάλβου, Δαρβινικό κείμενο και η Φόνισσα του Παπαδιαμάντη5. Η ιδεολογία της αυθεντικότητας και ο Ζορμπάς του Καζαντζάκη, Το βουβό πρόσωπο της Ιστορίας: Ορθοκωστά, Το σώμα ως αποικία: Πράξη και φαντασίωση στις ακυβέρνητες πολιτείες του Τσίρκα και στο Αλεξανδρινό Κουαρτέτο του Ντάρρελλ, Σε αναζήτησή του χαμένου κλειδιού, Η γραφή εν τάφω, «Το ακάλυπτο κέντρο της ύπαρξης»: Λήθη και άλλοι τέσσερεις μονόλογοι6.
Η καταγωγή της Λογομαχίας, Το γραπτό και το άφραστο ή περί πάθους, Η παγίδα του βλέμματος, Η ποιητική και η ιστορία της Αμαρτίας7. Εάν-Τότε, Ο Έγκλειστος, “Γουρουνίσια Μάζα” κατά “Πλήθους χρυσών Ναρκίσσων”, Ποιος ήταν ο άντρας με το Macintosh;, Το γράμμα της Αντιγόνης8. Δαιμονοποίηση και εξιδανίκευση του Νότου, Οι Δίκαιοι και τα φαντάσματα τους, Η τιμή του Πορτιέρη, Το άδειασμα του πλήρους σύμπαντος9. Η ποιητική της ανασκαφής και της μετάβασης, Σχεδίασμα ανάγνωσης του Καβαφικού Έργου, Ανάποδα γύρισαν τα ρολόγια, Η ενσώματη γραφή10.
Αγάπη για την αυθεντικότητα, καταγγελία για την ουσιοκρατία
Να μερικά από τα κομμάτια στα οποία καλούμαστε να επιστρέφουμε. Η φωνή που μιλά μέσα σε αυτά αμφιταλαντεύτηκε ανάμεσα στην αγάπη της αυθεντικότητας και την καταγγελίας της ουσιοκρατίας, ανάμεσα στην αγάπη για το σχήμα και την καταγγελία του σχήματος όταν αυτό γινόταν ηγεμονικό. Οι πιο ωραίες συζητήσεις μας αφορούσαν το λεπτό εκείνο όριο πάνω στο οποίο το σχήμα αλλάζει σημασία. Το ποιητικό σχήμα, μόνον αυτό και μόνον ως τέτοιο, μπορεί να υπόσχεται αλλά επίσης, μόνον αυτό και μόνον ως τέτοιο, μπορεί να απειλεί.
Αδύνατον να υπάρξει πολιτική χωρίς σχήμα, κι ωστόσο ο σχηματισμός κάθε θεώρησης ζητά εξιλέωση από κάποιο υποχρεωτικό ατόπημα. Πάνω στο όριο ανάμεσα στο σχήμα και στο ασχημάτιστο, ανάμεσα στην απειλή και το όνειρο της υπόσχεσης θα έβλεπα ένα από τα κεντρικά σημεία ακτινοβολίας των δοκιμίων. Και η ακτινοβολία αυτή, στα δικά μου μάτια, έγινε ενίοτε απειλητική από σχήματα υποσχέσεων.
Μίλησα μαζί της για αυτό κι ακόμη της έγραψα για αυτό. Η περίπτωση του τελευταίου βιβλίου για την ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη11 άνοιξε σε αλληλογραφία και συνεχίστηκε προφορικά. Δεν αναβλήθηκε, δεν μετατέθηκε, ούτε ματαιώθηκε ποτέ όταν ήμουν κριτικός για κάτι που έγραψε. Κατάλαβα ότι διαφέραμε στον τρόπο που ζυγίζαμε τα σχήματα. Η πολιτική της στάση τα επικαλούνταν ταχύτερα. Εγώ, που είχα περισσότερες αντιστάσεις σε αυτά, αισθανόμουν συχνά νωθρός, πάντοτε λιγότερο πρακτικός, και περισσότερο απελπισμένος, πάντοτε με επιχειρήματα. Η ελαφριά και σταθερή φωνή που μιλά πίσω από τα σοβαρά δικά της κείμενα έχει τον ίδιο αισιόδοξο τόνο. Και είναι μόνον τώρα που το ιδιαίτερο βάρος των δοκιμίων της –ανάμεσα στην ακρίβεια και την προφορικότητα, ανάμεσα στο σχήμα-υπόσχεση και το σχήμα-απειλή– ζητά κάποιο ζύγισμα.
Έφτιαξε μόνη της τον κόσμο της
Το σχήμα δεν προέκυπτε μόνον ως η αναφορά στο μέλλον, αλλά και στο παρελθόν. Θυμάμαι τη στιγμή που εκείνη αναπολεί το χαμένο της παρελθόν. Λάμπει το πρόσωπό της, καθώς η αφήγησή της αφορά τώρα τα υπερατλαντικά ταξίδια με καράβι, αφού απέφευγε όχι μόνο τα αεροπλάνα, αλλά ακόμη και τα ασανσέρ. Περιγράφει τον χορό στην πίστα του υπερωκεανίου με τον αγαπημένο της. Η ίδια φορά ένα φουστάνι από τα πολλά που έφτιαχνε μόνη. Σκέφτομαι πως έφτιαξε μόνη της τον κόσμο όχι μόνον επειδή «τον έγραψε», αλλά –επιστρέφω τώρα σε εκείνον τον χορό στη μέση του ωκεανού– επειδή έφτιαξε μόνη τον κόσμο που θυμόταν κι επιθυμούσε. Έφτιαξε τη σκηνή της και στάθηκε σε αυτήν, έφτιαξε το μπαλκόνι στην οδό Πολεμοκράτους, έφτιαξε το ηλιακό φως στο γραφείο, την κουνιστή πολυθρόνα, τα λουλούδια, που μάλλον τα πρόσεχε και τα πότιζε: ήσαν πολλά, αυτά δεν έγιναν για να ξεχνιούνται, και τα έφτιαξε μόνη όπως διάλεξε το χαμηλό ξύλινο τραπέζι με τα βότσαλα που έπαιζε στα δάχτυλα. Θα ήθελα να είχα ένα βότσαλο από αυτά για να βεβαιώνω κι εγώ τον χρόνο των πετρωμάτων, τρίβοντάς το τώρα στο δικό μου χέρι. Αλλά δεν μπορώ να γράψω κάτι για αυτά, δηλαδή δεν μπορώ να γράψω για την Τζίνα ζωντανή: οι γραμμένες λέξεις με πετάνε έξω από την ανάμνηση στο μπαλκόνι, μεταμορφώνονται σε κάτι λανθασμένο. Μένει η εικόνα από το αδύνατο χέρι της ξεδιπλωμένο στο φως του ήλιου σαν καμένη φωτογραφία. Το δύσκολο μέρος όπου έζησε δεν έγινε φυλακή, αλλά τόπος ενός προνομίου: επειδή αποφάσισε να φτιάξει μια ζωή χωρίς να φοβηθεί.
Σημειώσεις:
1. Διαβάζουμε για αυτά στο εξαιρετικό βιβλίο του Leon Trotsky, My Life, An attempt at an Autobiography, Dover Publications.
2. Από τον Πρόλογο της Τζίνας Πολίτη στο βιβλίο της Μαρίας Χατζηγιακουμή: Η Αίσθηση της Ιστορίας στο Έργο του Οδυσσέα Ελύτη, Παπαζήσης, 2014.
3. Από το βιβλίο: Περιδιαβάζοντας την αγγλική λογοτεχνία, Άγρα, 2008.
4. Από το βιβλίο: Στα Όρια της Γραφής, Άγρα, 1999.
5. Από το βιβλίο: Συνομιλώντας με τα κείμενα, Άγρα, 1996.
6. Από το βιβλίο: Η ανεξακρίβωτη σκηνή, Άγρα, 2001.
7. Από το βιβλίο: Περί Αμαρτίας, Πάθους, Βλέμματος και άλλων τινών, Άγρα, 2006.
8. Από το βιβλίο: Η Δοκιμασία της Ανάγνωσης, Άγρα, 2010.
9. Από το βιβλίο: Η διαλεκτική εξουσίας / Αντίστασης στη Λογοτεχνία, Νήσος, 2015.
10. Από το βιβλίο: Περί Μυθιστορίας, Διαφθοράς και άλλων τινών, Νήσος, 2021.
11. Οι αιώνιες φωλεές της επιστροφής στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, Άγρα, 2013.