Οι συλλήψεις κομμουνιστών μετά τα Οκτωβριανά του 1931.
Πίνακας του Χρήστου Φουκαρά.
Λίγο καιρό μετά την δημόσια παρουσίαση του βιβλίου του για την 3η Κομμουνιστική Διεθνή, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Τόπος στις αρχές του χρόνου (βλ. Ιδέες, 26 Μαρτίου 2023), ο Τάκης Μαστρογιαννόπουλος με ενημέρωσε ότι από τον ίδιο εκδοτικό οίκο κυκλοφορεί ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο για την ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου. Μετά από μια σύντομη μεταξύ μας διαβούλευση, θεωρήσαμε ότι ο καλύτερος τρόπος για να αναφερθούμε στο περιεχόμενό του, κεντρίζοντας το ενδιαφέρον των αναγνωστών της εφημερίδας μας, ώστε κάποιοι από αυτούς να το αγοράσουν (και να το απολαύσουν), ήταν πάρουμε συνέντευξη από τον έναν εκ των δύο συγγραφέων του, τον Σπύρο Σακελλαρόπουλο –ο άλλος είναι ο Αλέξης Αλέκου. Ο Μαστρογιαννόπουλος ανέλαβε να εκτελέσει την απόφασή μας, το προϊόν της οποίας σας παρουσιάζουμε σήμερα, ευχαριστώντας τόσο τον συντευξιαζόμενο όσο και τον συντευξιαστή, αμφότερους αγαπητούς φίλους και συντρόφους. Ο Σπύρος Σακελλαρόπουλος είναι καθηγητής στο τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου πανεπιστημίου στο γνωστικό αντικείμενο «Κράτος και Πολιτική Θεωρία».
Χ.Γο.
Έχετε ασχοληθεί επισταμένως με τον κυπριακό κοινωνικό σχηματισμό συγγράφοντας πολλά άρθρα και δύο ελληνόφωνα βιβλία, το Ο Κυπριακός Κοινωνικός Σχηματισμός. Από τη συγκρότηση στη διχοτόμηση (1191- 2004), και Η εξέγερση του 1931, η στάση του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου και η Γ’ Διεθνής. Μέσα από τα επίσημα έγγραφα της Κομμουνιστικής Διεθνούς [σε συνεργασία με Μ. Χουμεριανό], που κυκλοφόρησαν τα τελευταία χρόνια από τις εκδόσεις Τόπος. Σ’ αυτά να προσθέσουμε και το αγγλόφωνο βιβλίο The Evolution of the Political, Social and Economic Life of Cyprus (1191-1950), που κυκλοφόρησε πέρυσι από τις εκδόσεις Palgrave. Το τελευταίο σας βιβλίο, μαζί με τον Αλέξη Αλέκου, είναι η Ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κύπρου (1923-1944). Η χαραυγή του Κυπριακού Κομμουνιστικού Κόμματος (Τόπος, 2023). Τι σας ώθησε σ’ αυτό το συγγραφικό εγχείρημα; Υπάρχουν προηγούμενα πονήματα για το ζήτημα αυτό; Ποια νέα στοιχεία φέρνει στο φως το βιβλίο σας;
Είναι αλήθεια πως υπάρχει ένα έλλειμμα στη βιβλιογραφία σε ό,τι αφορά τη μελέτη των πολιτικών κομμάτων στην Κύπρο, με ελάχιστες εξαιρέσεις που αφορούν εκδόσεις των τελευταίων χρόνων. Από αυτό τον κανόνα η μελέτη του ΚΚ Κύπρου αποτελεί μια μορφή εξαίρεσης αφού πριν περίπου δέκα χρόνια είχαμε δύο σημαντικές συνεισφορές. Η πρώτη ήταν η μελέτη του Γιάννου Κατσουρίδη The History of the Communist Party in Cyprus: Colonialism, Class and the Cypriot Left (London, I.B. Tauris, 2014) (για το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κύπρου και η δεύτερη ήταν ο συλλογικός τόμος Η κυπριακή Αριστερά στην πρώτη περίοδο της βρετανικής αποικιοκρατίας: εμφάνιση, συγκρότηση, εξέλιξη, που εκδόθηκε από το κυπριακό Ινστιτούτο Ερευνών Προμηθέας (Ταξιδευτής, 2012). Αναμφισβήτητα το περιεχόμενο των δύο αυτών εκδόσεων πλούτισε τις γνώσεις που έχουμε για την κυπριακή Αριστερά στη συγκεκριμένη περίοδο. Ωστόσο από την πλευρά μας, και δεδομένης της ανεύρεσης πρόσθετου αρχειακού υλικού, αισθανθήκαμε την ανάγκη να προχωρήσουμε στην έκδοση ενός βιβλίου που θα είχε τις ακόλουθες ιδιαιτερότητες: α) θα επικεντρωνόταν αποκλειστικά στην ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κύπρου (ΚΚΚ) σε όλο το διάστημα της δράσης του (1923-1944), και β) θα πρότασσε την ενιαία ιστορική αφήγηση αντί της θεματικής παρουσίασης, έτσι ώστε να γίνεται σαφής στον αναγνώστη ο τρόπος με τον οποίο η ταξική πάλη υπεισέρχεται στο εσωτερικό του κόμματος και το οδηγεί να αναπροσαρμόζει τις θέσεις και τη δράση του ανάλογα με την ιστορική περίοδο, κι αυτό να γίνεται με ένα συνολικό τρόπο. Στην προσπάθεια αυτή χρησιμοποιήσαμε ένα μεγάλο όγκο πρωτογενούς υλικού που δεν είχε δει το φως της δημοσιότητας. Χαρακτηριστικά αναφέρω: τις εφημερίδες της εποχής, τις αναφορές της αγγλικής αστυνομίας για τη δράση του ΚΚΚ, τις μαρτυρίες των στελεχών του κόμματος όπως αποτυπώθηκαν σε συνεντεύξεις που έδωσαν στην εφημερίδα Χαραυγή αλλά και στους ερευνητές Κ. Γραικό και Π. Βαρνάβα, τις μπροσούρες του κόμματος, το υλικό από τα αρχεία της Κομιντέρν, τα δελτία εσωκομματικού διαλόγου.
Ποια ήταν τα βασικά στάδια της εξέλιξης του ΚΚΚ;
Η ιστορία του ΚΚΚ μπορεί να χωριστεί στις ακόλουθες περιόδους: α) στα χρόνια 1919-1923, όπου δημιουργούνται οι πρώτοι κομμουνιστικοί πυρήνες στη Λεμεσό, β) στην περίοδο 1924-1926, όπου το ΚΚΚ συγκροτείται και δρα, σε μια πρώιμη μορφή, σε παγκύπρια κλίμακα, καταλήγοντας στην πραγματοποίηση του 1ου συνεδρίου του, γ) στο διάστημα 1926- 1930, όπου παρουσιάζονται η δράση του ΚΚΚ μετά το 1ο συνέδριο, η πραγματοποίηση του 2ου συνεδρίου και η απόφαση της εθελούσιας εξόδου στην παρανομία μέχρι τη νόμιμη επανεμφάνισή του και την εκλογική κάθοδο στις εκλογές του 1930, δ) στο 1931, όπου την ηγεσία την αναλαμβάνει ο Βάτης1, και συμπίπτει με την ανάπτυξη του κόμματος αλλά και με την εκδήλωση του κινήματος των Οκτωβριανών2, ε) στα χρόνια 1932-1935, τα οποία χαρακτηρίζονται αρχικά από μια προσπάθεια αντίστασης στο αυταρχικό πλαίσιο που επικρατεί μετά τα Οκτωβριανά, στη συνέχεια από την ουσιαστική παύση των δραστηριοτήτων του ΚΚΚ λόγω των φυλακίσεων των μελών του και τέλος από μία προσπάθεια περιορισμένης ανασυγκρότησης, στ) στην περίοδο 1936- 1941, όπου η άφιξη στην Κύπρο του Πλουτή Σέρβα3 θα σηματοδοτήσει την επικέντρωση των προσπαθειών του κόμματος στην ανάπτυξη του συντεχνιακού κινήματος, στην αλλαγή της θέσης για συμμετοχή σε δοτά θεσμικά και εκκλησιαστικά όργανα μέσω της δυνητικής αποδοχής της, στη μη προβολή των απόψεων του ΚΚΚ για την Ανεξαρτησία του νησιού και της αντίθεσής του προς την Εκκλησία, και στην υιοθέτηση της προοπτικής της δημιουργίας ενός μετωπικού πολιτικού φορέα με τη συμμετοχή και της προοδευτικής ελληνοκυπριακής ελίτ, και, τέλος, η) στο διάστημα 1941-1944, όπου δημιουργείται το ΑΚΕΛ ως μετωπικός φορέας στο πλαίσιο της φιλελευθεροποίησης του αποικιακού καθεστώτος λόγω του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και κυριαρχεί, αρχικά, η απόφαση του ΚΚΚ να καθοδηγεί στενά το νέο κόμμα. Στη συνέχεια, ωστόσο, μια σειρά από παράγοντες, όπως η πολιτική και οργανωτική ανάπτυξη του ΑΚΕΛ, η είσοδος σ’ αυτό πάρα πολλών μελών τα οποία θεωρούσαν τους εαυτούς τους κομμουνιστές αλλά δεν είχαν καμία σχέση με το ΚΚΚ, η μετατοπισμένη δράση του ΑΚΕΛ σε πιο μετριοπαθείς στόχους λόγω των αποφάσεων του ΚΚΚ της προηγούμενης περιόδου, η κατάκτηση δύο δήμων (Λεμεσός και Αμμόχωστος) από δύο ηγετικά στελέχη του ΚΚΚ (Σέρβας και Αδάμαντος4)- γεγονός που σημαίνει διοίκηση τμημάτων του κρατικού μηχανισμού και τέλος, η αυτονόμηση του Σέρβα ως προς τις κατευθύνσεις του ΚΚΚ, θα οδηγήσουν στην αυτοδιάλυση του τελευταίου.
Το ΚΚ Κύπρου, είναι δημιούργημα της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ποιες ήταν όμως οι εσωτερικές κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες την εποχή της ίδρυσής του;
Οι κομμουνιστικές ιδέες εισέρχονται στην Κύπρο μέσω της Λεμεσού, όπου ως λιμάνι κατεβαίνουν σοβιετικοί ναυτικοί οι οποίοι διαδίδουν την κοσμογονία που πραγματοποιούταν τότε στην ΕΣΣΔ. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την αρχική, δειλή, εμφάνιση εργατικού κινήματος στο πρώτα, μικρής κλίμακας, εργοστάσια που δημιουργούνται τότε, δίνει τη δυνατότητα στο νεοσύστατο Κομμουνιστικό Κόμμα να αρχίσει να αποκτά ρίζες μέσα στα λαϊκά στρώματα. Φυσικά αυτό αντιμετωπίζει πολύ σημαντικές δυσκολίες, αν αναλογιστούμε το συντηρητικό χαρακτήρα της τότε κυπριακής κοινωνίας, το ρόλο της Εκκλησίας και βέβαια το γεγονός πως η Κύπρος αποτελούσε μια αποικία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, ενώ η οικονομία της ήταν κυρίως αγροτικού χαρακτήρα.
Από το βιβλίο φαίνεται η ξεχωριστή προσοχή που έδωσε το ΚΚΚ στην τουρκοκυπριακή κοινότητα και η προσπάθειά του να συνδεθεί ουσιαστικά μαζί της. Είχε τελικά αποτέλεσμα αυτός ο προσανατολισμός του; Τι προβλήματα δημιούργησε στις σχέσεις του με τους βρετανούς επικυρίαρχους αλλά και με την ελληνοκυπριακή κοινότητα;
Η τοποθέτηση του ΚΚΚ απέναντι στο εθνικό θέμα από την αρχή της δράσης του είναι πως η Κύπρος, μέσα από μία σοσιαλιστική επανάσταση, θα αποκτούσε την ανεξαρτησία της και στη συνέχεια θα εντασσόταν σε μια σοσιαλιστική βαλκανική Ομοσπονδία. Κατά συνέπεια το ΚΚΚ ήταν ενάντια στην προοπτική της Ένωσης με την Ελλάδα. Έχοντας αυτήν την κατεύθυνση, θεωρούσε αφενός πως ανταποκρινόταν στην τότε στρατηγική της Κομιντέρν, και αφετέρου ότι έτσι θα προσέλκυε και τους Τουρκοκύπριους. Στη πραγματικότητα πολύ λίγοι Τουρκοκύπριοι εντάχθηκαν στο ΚΚΚ. Κι αυτό γιατί οι περισσότεροι δεν μιλούσαν ελληνικά, η απασχόλησή τους ήταν κύρια στον αγροτικό τομέα και ήταν αρκετά υποταγμένοι στα κυκλώματα πατρωνίας που είχε δημιουργήσει η τ/κ ελίτ σε συνεργασία με τη βρετανική διοίκηση. Η αλήθεια είναι πως οι Βρετανοί παρακολουθούσαν, μέσω των υπηρεσιών τους, τη δράση του ΚΚΚ αλλά δεν ήταν ιδιαίτερα παρεμβατικοί, τουλάχιστον μέχρι το 1931. Τη χρονιά εκείνη όμως το ΚΚΚ σημείωσε πολύ σημαντική ανάπτυξη, πράγμα που το οδήγησε σε υπερτίμηση των δυνάμεών του με αποτέλεσμα να επιχειρήσει να ακυρώσει τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου. Από εκεί και πέρα, θα συναντήσει την έντονη εχθρότητα της ελληνοκυπριακής πολιτικής ελίτ και των οπαδών της, αλλά και την καταστολή από τους Βρετανούς.
H Eξέγερση του 1931, εκτός από την απαγόρευση της λειτουργίας του ΚΚΚ, επέφερε την παρέμβαση της 3ης Διεθνούς. Πώς επέδρασε αυτό στη μετέπειτα φυσιογνωμία του Κόμματος;
Η εξέγερση του Οκτωβρίου του 1931 ήταν αποτέλεσμα των πολύ δύσκολων οικονομικών συνθηκών που βίωνε η χώρα, ως απότοκο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, αλλά και της επιθυμίας της πλειοψηφίας των Ελληνοκύπριων για Ένωση με την Ελλάδα. Στα Οκτωβριανά θα συμμετάσχει το σύνολο των Ελληνοκυπρίων, ωστόσο το κίνημα αυτό θα γνωρίσει την ωμή καταστολή από τους Βρετανούς. Το ΚΚΚ που θα λάβει μέρος στην εξέγερση θα δεχτεί αυστηρή κριτική από την Κομιντέρν. Από τη μία, γιατί σε πρώτη φάση δίστασε να εμπλακεί στην εξέγερση και, από την άλλη, γιατί από τη στιγμή που συμμετείχε προχώρησε σε συμμαχία με τους αστούς πολιτικούς. Η κριτική που θα δεχτεί από την Κομιντέρν, η οποία θα επικεντρωθεί στο γεγονός πως δεν έγινε εφικτό να ξεσπάσει σοσιαλιστική επανάσταση, ήταν αρκετά άδικη γιατί παραγνώριζε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κυπριακής κοινωνίας.
Φαίνεται και από το βιβλίο σας πως η στάση του ΚΚΚ απέναντι στο εθνικό ζήτημα πέρασε μέσα από συμπληγάδες. Ποιοι ήταν οι βασικοί σταθμοί αυτής της πορείας;
Η θέση του ΚΚΚ από την αρχή της δημιουργίας του και μέχρι το 1941 ήταν υπέρ της Ανεξαρτησίας της Κύπρου και στην Ένωση με την Ελλάδα. Ωστόσο με τον ερχομό του Σέρβα αυτή η κατεύθυνση τίθεται «εν υπνώσει» και δεν αναφέρεται πια. Από το Νοέμβριο του 1941, όταν το ΑΚΕΛ, το οποίο στην ουσία καθοδηγείται από το ΚΚΚ, ανακοινώνει την υποστήριξή του στην Ένωση, μπορεί να θεωρηθεί πως το ΚΚΚ υιοθετεί και αυτό τη συγκεκριμένη θέση. Το ενδιαφέρον είναι ότι κατά την περίοδο στην οποία αναφερόταν ως σαφής στόχος η δημιουργίας μια ανεξάρτητης Κύπρου, το κόμμα υποστήριζε πως ήταν αναγκαία η συγκρότηση ενός αντιαποικιακού μετώπου. Ωστόσο, το περιεχόμενο αυτού του μετώπου άλλαζε συνέχεια ανάλογα με τη συγκυρία: Πότε περιλάμβανε μόνο το ΚΚΚ και τις εκμεταλλευόμενες τάξεις, πότε το ΚΚΚ και τους οπαδούς των Ενωτικών αλλά χωρίς την πολιτική τους ηγεσία, πότε το ΚΚΚ, τους οπαδούς των Ενωτικών αλλά και την πολιτική τους ηγεσία (όπως έγινε και στα Οκτωβριανά). Οι αντιφάσεις αυτές οδήγησαν σε εσωτερικές αντιπαραθέσεις και διενέξεις.
Αρκετά ηγετικά στελέχη του ΚΚΚ έζησαν για μεγάλο διάστημα στη Ελλάδα και είχαν δραστηριοποιηθεί στις γραμμές του ΚΚΕ. Ποιες ήταν γενικά οι σχέσεις του ΚΚΚ με το ΚΚΕ και πως αυτό επέδρασε σε καθοριστικές καμπές της ιστορίας του;
Είναι αλήθεια πως στελέχη όπως ο Βάτης, ο Στρίγγος, ο Αλέξης, ο Σέρβας πήγαν στην Ελλάδα και αποτέλεσαν στελέχη του ΚΚΕ (ο Στρίγγος και ο Αλέξης αποτέλεσαν και μέλη του ΠΓ του ΚΚΕ). Από το 1923 που δημιουργείται το ΚΚΚ, μέχρι το 1935 όταν έρχεται ο Σέρβας από την Αθήνα στην Κύπρο και αναλαμβάνει την ηγεσία του ΚΚΚ, οι σχέσεις ΚΚΕ και ΚΚΚ είναι στενές και μέσω της συμμετοχής τους στο ΚΚΕ τα στελέχη αυτά επηρεάζουν την πολιτική του ΚΚΚ (Ο Βάτης, μάλιστα, έρχεται στην Κύπρο το 1926 και συγγράφει τις θέσεις για το πρώτο συνέδριο του ΚΚΚ, και επιστρέφει πάλι στα τέλη του 1930 αναλαμβάνοντας τη θέση του Γραμματέα του μέχρι τα Οκτωβριανά). Ωστόσο, γεγονότα όπως το καθεστώς παρανομίας στο οποίο βρισκόταν το ΚΚΚ από 1931, η δικτατορία του Μεταξά στην Ελλάδα αλλά, και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, έκαναν αδύνατες τις όποιες επαφές μεταξύ των δύο κομμάτων. Το ίδιο φαίνεται να συμβαίνει και με τη σύνδεση του ΚΚΚ με τη Κομιντέρν, ενώ ακόμα και η σχέση του με το ΚΚ Βρετανίας είναι περιστασιακή και αφορά μόνο το ζήτημα της συμβολής των βρετανών κομμουνιστών στην αντιπαράθεση των Κυπρίων με τη βρετανική αυτοκρατορία. Ουσιαστικά δηλαδή από το 1935 και ύστερα, το ΚΚΚ δραστηριοποιείται ακαθοδήγητο από το υπόλοιπο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα.
H απόφαση για τη δημιουργία ενός πλατιού νόμιμου κόμματος προκάλεσε πολλές εσωτερικές αντιπαραθέσεις στο ΚΚΚ. Ποια ήταν τα κεντρικά πολιτικά και οργανωτικά επίδικά και πώς επιλύθηκαν τελικά;
Το ΚΚΚ, όντας στην παρανομία, και ακολουθώντας τις κατευθύνσεις του 7ου συνεδρίου της Κομιντέρν για δημιουργία Λαϊκών Μετώπων, θα πάρει το 1937 την απόφαση συγκρότησης ενός πλατιού πολιτικού φορέα που θα οδηγήσει τελικά στη δημιουργία του ΑΚΕΛ, το 1941. Ωστόσο, σημειώθηκαν εσωτερικές διαφωνίες σε δύο διαφορετικές φάσεις. Στη πρώτη φάση, αυτή της συγκρότησης του ΑΚΕΛ, ένα τμήμα του ΚΚΚ θεώρησε ότι τα στελέχη του ΚΚΚ δεν θα έπρεπε να συμμετάσχουν στην ηγεσία του νέου κόμματος γιατί σ’ αυτήν τη περίπτωση θα στένευε ο χαρακτήρας του. Από την άλλη, υπήρχαν και διαφωνίες από τα «αριστερά» με ένα τμήμα της εργατικής βάσης του ΚΚΚ να υποστηρίζει πως στο νέο κόμμα συμμετείχαν αφενός αρκετά άτομα που ανήκαν στην αστική τάξη, και αφετέρου πρόσωπα που στο παρελθόν είχαν εγκαταλείψει το ΚΚΚ κάνοντας δήλωση αποκήρυξης των ιδεών τους. Στη δεύτερη φάση, αυτή της ανάπτυξης του ΑΚΕΛ, αναδύθηκε το ερώτημα της αυτοδιάλυσης του ΚΚΚ. Εκεί κάποιοι υποστήριξαν πως το νέο μαζικό κόμμα της Αριστεράς ήταν το ΑΚΕΛ και άλλοι πως το ΑΚΕΛ δεν είχε επαρκή, από πολιτικής και ιδεολογικής άποψης, κομμουνιστικά χαρακτηριστικά. Τελικά, τόσο η σταδιακή ριζοσπαστικοποίηση του ΑΚΕΛ, όσο και το γεγονός της κόπωσης που επέφερε η συμμετοχή στις διαδικασίες δύο κομμάτων οδήγησαν στην εν τη πράξει αυτοδιάλυση του ΚΚΚ.
Επιμέλεια: Χάρης Γολέμης
Σημειώσεις του Επιμελητή:
1. Ο Χαραλάμπος Βατυλιώτης ή Βάτης (1898-1934) ήταν ένας εκ των ιδρυτών του ΚΚ Κύπρου, το 1926, και γενικός γραμματέας του από το 1930 ως τα Οκτωβριανά του 1931.
2. Τα λεγόμενα «Οκτωβριανά» είναι η εξέγερση που έγινε τον Οκτώβριο του 1931 στην Κύπρο κατά του βρετανικού αποικιακού καθεστώτος. Τότε ο κυβερνήτης Ρόναλντ Στορς επέβαλε υψηλή φορολογία στους κατοίκους του νησιού, γεγονός που προκάλεσε μεγάλες διαδηλώσεις, σε μια εκ των οποίων η αστυνομία πυροβόλησε και σκότωσε ένα δεκαπεντάχρονο παιδί. Η εξέγερση κατεστάλη στις 23 Οκτωβρίου, όταν έφτασαν στην Κύπρο τέσσερα πλοία με βρετανούς στρατιώτες. Τις επόμενες μέρες συνελήφθησαν και αργότερα εξορίστηκαν ως υπαίτιοι της εξέγερσης, ο μητροπολίτης Νικόδημος και άλλοι πέντε Κύπριοι, μεταξύ των οποίων και οι ηγέτες του ΚΚ Κύπρου.
3. Ο Πλουτής Σέρβας (1907-2001) υπήρξε Γενικός Γραμματέας του ΚΚ Κύπρου, την περίοδο 1935-1941, και του ΑΚΕΛ από το 1941 έως το 1945, και δήμαρχος Λεμεσού από το 1943 ως το 1949. Το 1952 διαγράφτηκε από το ΑΚΕΛ λόγω της διαφωνίας του με την γραμμή του κόμματος περί ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα, που υιοθετούσε τότε το ΚΚΕ υπό τον Νίκο Ζαχαριάδη.
4. Ο Αδάμ Αδάμαντος (1904-1959) ήταν ιδρυτικό στέλεχος του ΑΚΕΛ, και δήμαρχος Αμμοχώστου, από το 1943 ως το 1953. Διαγράφτηκε από το κόμμα για τους ίδιους λόγους που οδήγησαν στην διαγραφή του Σέρβα (βλ. σημείωση 3).