Δεν συμβαίνει πάντα. Δεν συμβαίνει καν συχνά. Κάποιες όμως φορές μια, έκθεση στην προκειμένη περίπτωση, μπορεί, αν φυσικά είσαι πρόθυμος και ανοικτός ως προσωπικότητα, να σε κάνει να σκεφτείς και να ανα-στοχαστείς συμβάντα και πιθανές προβολές τους είτε στο παρελθόν είτε στο μέλλον.
Στάση πρώτη: Ο Γιάννης Ξενάκης δραπέτευσε από την πατρίδα του μετά τα δεκεμβριανά του ’44 κι έτσι επέζησε της θανατικής καταδίκης που είχε υποστεί από το κράτος των νικητών του εμφυλίου. Αν το κράτος αυτό ήταν αποτελεσματικό για τα μέτρα του και τον είχε συλλάβει, θα ήταν νεκρός και η ανθρωπότητα δεν θα είχε ωφεληθεί από τον σπουδαίο μουσικό, μαθηματικό, αρχιτέκτονα, διανοούμενο, ιδιότητες που ανέπτυξε στη φιλόξενη γι’ αυτόν Εσπερία και τον χαρακτήρισαν στην, ευτυχώς, συνέχεια της ζωής του.
Ας φανταστούμε να μην υπήρχε το πλοίο Ματαρόα. Να μην είχε την τακτική του εισοδισμού εγκεφάλων η μεταπολεμική Γαλλία, να μην υπήρχε ο σπουδαίος Ροζέ Μιλιέξ στον τόπο μας. Πιθανότατα δεν θα υπήρχε ο Ξενάκης, ο Αξελός, ο Καστοριάδης, δεκάδες ποιητές και ποιήτριες, εκατοντάδες διανοούμενοι και επιστήμονες που έζησαν αν και κατηγορούμενοι και φυγάδες και τελικά πρόσφεραν σημαντικά στην Ευρώπη τον πολιτισμό και φυσικά τη δημοκρατία.
Στάση δεύτερη: Ο Γιάννης Ξενάκης επιστρέφει στην Ελλάδα μετά την πτώση της χούντας και τη μεταπολίτευση του ’74 μετά από ειδικό διάταγμα που εξέδωσε ο τότε πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής και του έδινε πίσω την ελληνική ιθαγένεια ενώ «έσβυνε τις καταδίκες των νεανικών μου χρόνων» - όπως ο Ξενάκης ο ίδιος έγραψε σε επιστολή του προς τον Πρόεδρο πια της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Καραμανλή το 1980, ευχαριστώντας τον για εκείνη την κίνηση αποκατάστασης της ιστορικής δικαιοσύνης με την οποία μπόρεσε να επιστρέψει στην Ελλάδα, «ύστερα από 27 ετών δύσκολης εξορίας». Ο Ξενάκης απευθυνόμενος στον Κ. Καραμανλή του ζητάει να παρέμβει προς τον υπουργό συντονισμού Γ. Σουφλιά και το υπουργείο Πολιτισμού ώστε να ιδρυθεί και να υποστηριχθεί στη λειτουργία του ένα κέντρο επιστημονικής έρευνας της μουσικής, στα πρότυπα του κέντρου που ο ίδιος είχε ιδρύσει στη δεύτερη και πολύ πιο φιλόξενη, γι’ αυτόν και το έργο του, πατρίδα του, τη Γαλλία, με απόφαση και στήριξη του τότε γάλλου προέδρου της Δημοκρατίας, Ζορζ Πομπιντού. Οι αναφορές και οι συγκρίσεις που κάνει στην επιστολή του ο Ξενάκης, είναι καταφανείς και συντριπτικές εις βάρος της ελληνικής διοίκησης σε σχέση με τη γαλλική, για την οποία δεν παραλείπει να θυμίσει ότι αυτή του είχε δώσει τη γαλλική ιθαγένεια από το 1965! Ο Ξενάκης έθετε τον εαυτό του στην υπηρεσία της έρευνας και της εκπαίδευσης των ελλήνων σπουδαστών κ.λπ., κ.λπ…
Η εν λόγω επιστολή βρίσκεται στο αρχείο του ΚΣΥΜΕ και εκτίθεται στην έκθεση του 3ου ορόφου που αφορά στη σχέση του μεγάλου θεωρητικού και συνθέτη Ιάννη Ξενάκη με την Ελλάδα. Αντίθετα, δεν υπάρχει σε κανένα αρχείο -όπως μας είπαν- κάποια τυχόν απαντητική επιστολή του Καραμανλή αφού προφανώς ποτέ δεν γράφτηκε και ποτέ δεν δημιουργήθηκε τέτοιο κέντρο στη χώρα μας.
Η μεγαλύτερη εκθεσιακή παρουσίασή του
Κατά τα λοιπά στο ΕΜΣΤ έχουμε δύο καλά στημένες και πλήρεις στο μέτρο του εφικτού, εκθέσεις, που βάζουν στο παιχνίδι τον επισκέπτη που βεβαίως θέλει και έχει την υπομονή να μελετήσει για να πληροφορηθεί τα της ζωής και της σκέψης και του έργου του μεγάλου δημιουργού/στοχαστή και θεωρητικού της μουσικής.
Το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης - ΕΜΣΤ, λοιπόν, σε συνεργασία με κορυφαίους μουσικούς θεσμούς από τις δύο πατρίδες του Ξενάκη, το Musée de la Musique-Philharmonie de Paris από την Γαλλία και το Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ) από την Ελλάδα, διοργάνωσε όντως τη μεγαλύτερη εκθεσιακή παρουσίαση του Ξενάκη, διεθνώς.
Στο ισόγειο του Μουσείου παρουσιάζεται συγκεκριμένα η έκθεση «Ιάννης Ξενάκης: Ηχητικές Οδύσσειες», η πρώτη ολοκληρωμένη μεγάλη έκθεση στην Ελλάδα για τον πρωτοπόρο συνθέτη, θεωρητικό της μουσικής, αρχιτέκτονα, μηχανικό, μαθηματικό και έναν από τους πιο προοδευτικούς και δημιουργικούς στοχαστές του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Κατά τη δεκαετία του 1950, ο Ξενάκης έσπασε τους κώδικες της σύγχρονης μουσικής και δημιούργησε ένα μουσικό είδος απολύτως δικό του. Άμεσα αναγνωρισμένος, αλλά και σε διαρκή κατάσταση επανεφεύρεσης και επανάστασης, ο Ξενάκης συνέθεσε μουσική που είναι ταυτόχρονα μια αναφορά στην αρχαιότητα, μια ωδή στη φύση και τα στοιχεία της, ένας φόρος τιμής στον μοντερνισμό στο ακρότατο σημείο του, και ένα όραμα για τη χρήση της τεχνολογίας. Το έργο του, ευρύτατα αναγνωρισμένο διεθνώς, δεν έχει μέχρι σήμερα παρουσιαστεί σε βάθος στην Ελλάδα.
Ο Ξενάκης πρωτοστάτησε στη χρήση μαθηματικών μοντέλων στη μουσική, όπως π.χ. της θεωρίας των παιγνίων. Υπήρξε -και είναι ακόμη σήμερα- μία από τις κορυφαίες επιρροές διεθνώς στην ανάπτυξη της ηλεκτρονικής μουσικής και της μουσικής σύνθεσης από υπολογιστή. Η έκθεση παρουσιάζει πρωτότυπο υλικό από τα πολλαπλά στρώματα της ακατάβλητης δημιουργικότητας του Ιάννη Ξενάκη: φωτογραφίες, αρχιτεκτονικά σχέδια, απεικονιστικές παρτιτούρες, μακέτες και ανέκδοτο ακουστικό υλικό. Χωρισμένη σε έξι ενότητες, η έκθεση «Ηχητικές Οδύσσειες» επικεντρώνεται στο πιο σημαντικό και αντισυμβατικό κομμάτι του έργου του και ρίχνει φως στην προσωπική του ιστορία, όπως επίσης και στην εικαστική, λογοτεχνική και μουσική παραγωγή του. Ενσωματώνει τον συνθέτη στον καιρό του και στα πολιτικά και πολιτιστικά κινήματα που τον καθόρισαν ως καλλιτέχνη. Σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, σχεδιασμένο από την Εύα Μανιδάκη και τον Θανάση Δεμίρη (Flux Office), o επισκέπτης καλείται να βυθιστεί στην πολυτάραχη προσωπική ιστορία του Ιάννη Ξενάκη, να ανακαλύψει το εύρος του έργου του και των ενδιαφερόντων του και να ταξιδέψει στο μοναδικό και πολυδιάστατο σύμπαν του. Η επιμέλεια είναι της Μάχης Ξενάκη (Εstate Iannis Xenakis), και των Thierry Maniguet (Musée de la Musique-Philharmonie de Paris) και Kατερίνας Γρέγου (EMΣΤ).
Η σχέση με την πρώτη πατρίδα
Παράλληλα, παρουσιάζεται στον 3ο όροφο του Μουσείου μια νέα παραγωγή του ΕΜΣΤ, η έκθεση «Ο Ξενάκης και η Ελλάδα», σε συνεργασία με το Ωδείο Αθηνών και το ΚΣΥΜΕ που ίδρυσε ο ίδιος ο Ιάννης Ξενάκης, και στεγάζεται στο Ωδείο Αθηνών. Η έκθεση διερευνά την ταραγμένη και πολύπλοκη σχέση του Ξενάκη με την πρώτη του πατρίδα, από τα χρόνια στην Γαλλία μετά την καταδίκη του σε θάνατο, έως την επιστροφή του στην Ελλάδα μετά από 27 χρόνια αυτοεξορίας και την καταξίωσή του. Με πλούσιο αρχειακό υλικό, φωτογραφίες και επιστολές, η έκθεση καταγράφει τις πτυχές της πλούσιας μουσικής ζωής στην Ελλάδα τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, τις πρωτοβουλίες που προώθησαν τη μουσική πρωτοπορία και στήριξαν τους σύγχρονους συνθέτες, και φτάνει μέχρι την επιστροφή του Ξενάκη και τη διοργάνωση των μεγάλων του ελληνικών έργων, όπως το «Πολύτοπο Μυκηνών». Εδώ η επιμέλεια είναι των Σταμάτη Σχιζάκη (ΕΜΣΤ) και Στέλλας Κουρμπανά (Ωδείο Αθηνών-ΚΣΥΜΕ) και ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός επίσης των Εύα Μανιδάκη, Θανάση Δεμίρη (Flux Office). Και στις δύο εκθέσεις ακούγονται χαρακτηριστικά αποσπάσματα από συνθέσεις του Ξενάκη - απαραίτητο στοιχείο για την πληρέστερη εικόνα και εντύπωση που αποκομίζει ο καθένας από την επίσκεψή του στο ΕΜΣΤ και τις εν λόγω εκθέσεις.