Θανάσης Δρίτσας: Ανάμεσα σε καρδιογραφήματα και μουσικές παρτιτούρες
Η μουσική τείνει κάπως προς την αρετή επειδή (όπως η γυμναστική διαπλάθει το σώμα), αυτή διαπλάθει το ήθος αλλά επίσης εκπαιδεύει τη φρόνηση και μαθαίνει τον άνθρωπο να απολαμβάνει σωστά και να περνάει ευχάριστα τις ώρες της ανάπαυσης, αυτά εν ολίγοις διατύπωνε ο Αριστοτέλης. Σήμερα η μουσική δεν λειτουργεί ως παιδεία ή ως παιδιά αλλά και ως απαραίτητο θεραπευτικό στοιχείο της ιατρικής. Στη χώρα μας ένας διακεκριμένος επιστήμονας πρωτοπορεί έχοντας αφιερώσει μεγάλο μέρος του επιστημονικού του έργου στην μελέτη της επίδρασης των μουσικών ήχων στον ανθρώπινο εγκέφαλο και πώς η μουσική παρέμβαση, είτε ως ακρόαση είτε ως βιωματική μουσικοθεραπεία, μπορεί να έχει σημαντικά οφέλη στην υγεία μας. Μάλιστα, το 2019 βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών για το επιστημονικό του έργο που αφορά την εφαρμογή της μουσικής στη θεραπεία καρδιολογικών ασθενών. Πρόκειται για τον διακεκριμένο καρδιολόγο Θανάση Δρίτσα αλλά και διεθνώς αναγνωρισμένο συνθέτη που έθεσε τις γνώσεις του και την αγάπη του για τη μουσική στην υπηρεσία της επιστήμης. Ο Θανάσης Δρίτσας παράλληλα με την ιατρική του εκπαίδευση είχε την αγαθή τύχη να σπουδάσει σύνθεση με σπουδαίους δασκάλους, τους Κ. Κυδωνιάτη και Γ. Ιωαννίδη, και παρακολούθησε σεμινάρια σύνθεσης στην Royal Academy of Music του Λονδίνου. Μουσικά του έργα έχουν ερμηνεύσει κορυφαίοι μουσικοί της Ορχήστρας των Χρωμάτων και των Μουσικών Συνόλων της ΕΡΤ σε πολλές συναυλίες και ηχογραφήσεις. Στις δύο αυτές ιδιότητες προστίθεται και αυτή του ανήσυχου κοινωνικά συγγραφέα βιβλίων λογοτεχνίας αλλά και δοκιμίων φιλοσοφικού-κοινωνικού στοχασμού.
Στη δισκογραφία έχει καταθέσει εξαιρετικά ενδιαφέροντα έργα όπως: «Εικόνες-String Images», «Υδατογραφίες», «Δύο μουσικά παραμύθια», «Μορφέας» - Θεραπευτικό CD που χρησιμοποιεί εμβρυικούς ήχους για εισαγωγή ύπνου σε συνεργασία με τον αμερικανό αναισθησιολόγο Fred Schwartz (Info Health 2004), συλλογή τραγουδιών πάνω σε ελληνική ποίηση με τίτλο «Στην άκρη των παραμυθιών - τραγούδια και εύθραυστοι ήχοι για φωνή και πιάνο», «Εικόνες - Κύκλος Ελληνικός», «A portrait in three colors» και πρόσφατα «Αναζήτηση του τέλειου γαλάζιου».
Με αφορμή αυτόν τον τελευταίο του δίσκο συζητάμε τη θεραπευτική δράση της μουσικής και τη θέση της μουσικοθεραπείας στους θεσμούς της επίσημης ιατρικής στη χώρα μας.
Η συνομιλία μας γίνεται ενώ καίγεται η χώρα μας από άκρη σε άκρη. Σε αυτή τη ζοφερή πραγματικότητα που «ραγίζει τις καρδιές μας» η μουσική θα μπορούσε άραγε να μας παρηγορήσει;
Η μουσική αποτελεί διαχρονικό αντίδοτο απέναντι στη φθορά, στη θλίψη, στην ασθένεια και αυτό ισχύει για τους περισσότερους ανθρώπους. Όμως πολλά από τα καυτά κοινωνικά προβλήματα των καιρών μας επιζητούν μαχητικές λύσεις και θυσίες τις οποίες, όπως βλέπω, δυσκολεύεται να αποδεχθεί η σύγχρονη κοινωνία της κατανάλωσης και του ευδαιμονισμού. Η τέχνη και ο πολιτισμός παρηγορούν αλλά παράλληλα πρέπει να παιδαγωγούν και να εκπαιδεύουν τον άνθρωπο στην ελεύθερη σκέψη, ώστε να τον βοηθούν να κατανοήσει καλύτερα τον εαυτό του αλλά και την κοινωνική του διάσταση.
Θέλω να πω η ακρόαση της μουσικής αφορά και τη διαχείριση του ψυχισμού και του συναισθήματός μας;
Η ακρόαση μουσικής παράγει συνήθως συναίσθημα, αλλά η διαχείριση του ψυχισμού και του θυμικού μας έχει να κάνει επίσης με την οικειότητα που νοιώθουμε απέναντι στο μουσικό ακρόαμα, με τη μουσική παιδεία και εκπαίδευση, με την κουλτούρα στην οποία ανήκουμε. Τα συναισθήματα που προκαλεί στο κάθε άτομο η μουσική έχουν να κάνουν και με κοινωνικές πεποιθήσεις και το αν τελικά μας αρέσει ή δεν μας αρέσει μια μουσική δεν εξαρτάται πάντα από την ίδια τη μουσική. Για παράδειγμα, πολλοί ακροατές απεχθάνονται (παράγουν αρνητικό συναίσθημα) τη μεγαλοφυή μουσική του Βάγκνερ λόγω της πολιτικής του φιλοσοφίας και επειδή συνδέθηκαν με το έργο του οι Ναζί και ο Χίτλερ. Στις ΗΠΑ, μια κοινωνιολογική μελέτη είχε δείξει ότι σε αρκετούς νέους άρεσε η μουσική του Μπομπ Ντίλαν επειδή έδινε συναυλίες σε φυλακές. Το μου αρέσει ή δεν μου αρέσει ένα μουσικό κομμάτι βασίζεται συχνά σε εξω-μουσικά ζητήματα.
Έχετε ασχοληθεί με την «ψυχοκοινωνική καρδιολογία». Τα κοινωνικά θέματα άπτονται της καρδιολογίας;
Βεβαίως σχετίζονται τα προβλήματα υγείας της καρδιάς μας με παράγοντες όπως το χρόνιο εργασιακό στρες, η κατάθλιψη, ο θυμός και γενικότερα η μη έκφραση των συναισθημάτων μας. Έτσι η Ευρωπαϊκή Καρδιολογική Εταιρεία, με βάση τις οδηγίες για την πρόληψη των καρδιαγγειακών παθήσεων, θεωρεί εξ ίσου σημαντικούς τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες σε σχέση με τους βιολογικούς κλασικούς παράγοντες κινδύνου όπως π.χ. το κάπνισμα, η υψηλή χοληστερίνη, η υπέρταση και ο διαβήτης. Με βάση τα δεδομένα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, κορυφαία αίτια θνητότητας σήμερα αποτελούν η παχυσαρκία, το κάπνισμα, η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας και η μεγάλη οικονομική ανισότητα.
Παρεμπιπτόντως η υγειονομική περίθαλψη στη χώρα μας πώς λειτουργεί; Ο τομέας της μουσικοθεραπείας έχει αποδοχή και θεσμική κατοχύρωση και ένας μουσικός θεραπευτής έχει ρόλο στην επίσημη ιατρική;
Σε σχέση με τη θεσμική κατοχύρωση που έχει η μουσικοθεραπεία σε άλλες χώρες, στην Κεντρική Ευρώπη και τις ΗΠΑ, η χώρα μας έχει μείνει πίσω ακόμη, αλλά θεωρώ ότι γίνονται φιλότιμες προσπάθειες όσον αφορά την εκπαίδευση στο αντικείμενο σε πανεπιστημιακό επίπεδο αλλά και σε κλινικό επίπεδο δυνατότητας παροχής μουσικών θεραπευτικών παρεμβάσεων σε νοσοκομεία, κλινικές, χώρους υγείας. Ελπίζω ότι κάποια στιγμή θα δούμε συστηματικά την ένταξη εκπαιδευμένων μουσικών θεραπευτών στον χώρο της υγείας. Δυστυχώς θα απαιτηθεί επίσης εκπαίδευση-ενημέρωση των γιατρών και των νοσηλευτών έτσι ώστε να αντιληφθούν πλήρως το επιστημονικό, ερευνητικό και κλινικό υπόβαθρο της αξίας των μουσικών παρεμβάσεων ως πολύτιμο συμπλήρωμα της κλασικής ιατρικής αγωγής. Δυστυχώς η πλειοψηφία των γιατρών ακόμη και σήμερα θεωρεί ότι ιατρική είναι (μόνον) είτε χορήγηση φαρμάκων είτε διάφορες μηχανικές παρεμβάσεις και δεν κατανοεί ακόμη την επιστημονικά αποδεδειγμένη σήμερα θεραπευτική επίδραση της μουσικής.
Να εστιάσουμε τώρα στην ιδιότητά σας ως μουσικού δημιουργού, να υποθέσω πως αυτή η «κλίση» σας έδωσε δείγματα γραφής από τα παιδικά σας χρόνια;
Υπάρχει μια παθιασμένη έλξη ορισμένων ανθρώπων προς τη μουσική και αυτό το ασίγαστο πάθος συνήθως ξεκινάει από τα παιδικά χρόνια. Ξεκίνησα την πρώτη μου σχέση με την μουσική 6 ετών και άρχισα να σκέφτομαι και να συνθέτω δικιά μου μουσική περίπου 8 ετών. Μελοποιούσα στίχους που έβρισκα στα αναγνωστικά του δημοτικού σχολείου. Ήμουν μαθητής γυμνασίου στο Βαρβάκειο, όταν ο χαρισματικός φιλόλογος καθηγητής μου (Θεόδωρος Μπλουγουράς) με συνέλαβε να γράφω μουσική την ώρα των νέων ελληνικών. Αντί να με πετάξει έξω από την τάξη, μου έδωσε μια μουσική παραγγελία: να μελοποιήσω και να παρουσιάσω το έργο μου στο σχολείο όταν ολοκληρώσω τη σύνθεση! Έτσι έγραψα, ως μαθητής γυμνασίου, μουσική για το ποίημα του Κωστή Παλαμά «Ο Διγενής κι ο Χάροντας». Αυτή ήταν ακριβώς η πρώτη μουσική παραγγελία που μου ανατέθηκε την οποία εκπλήρωσα με εκρηκτικό ενθουσιασμό μέσα σε δύο εβδομάδες. Στην αρχική του μορφή το έργο γράφτηκε για πιάνο και δύο φωνές, εγώ ως πρώτη φωνή και ο συμμαθητής μου Παναγιώτης Αδάμ ως δεύτερη και το ηχογραφήσαμε σε κασετόφωνο της εποχής εκείνης (δεκαετία ’70) με εμένα να συνοδεύω στο πρώτο μου όρθιο Yamaha πιάνο.
Στην Αναζήτηση του τέλειου γαλάζιου ακούμε και το «Πρώτο Πρελούδιο». Nα υποθέσω πως είναι το Opus One, το πρώτο σας έργο όπως έλεγε και ο καθηγητής σας στη σύνθεση Γιάννης Ιωαννίδης, και γιατί το δημοσιεύσατε τώρα;
Κρατούσα σε συρτάρια έναν τεράστιο όγκο από χειρόγραφες παρτιτούρες, πολλών εποχών και περιόδων. Καταλαβαίνετε βέβαια ότι τα περισσότερα από εκείνα τα πρώιμα έργα μου ήταν μάλλον ασκήσεις σύνθεσης, πάρα ώριμες δημιουργίες. Όταν στη μετεφηβεία μου ξεκίνησα συστηματικά μαθήματα ανώτερων θεωρητικών και σύνθεσης στην τάξη του Γιάννη Ιωαννίδη, εκείνος μου ζήτησε να του δείξω μερικά από αυτά. Είχε μια ικανότητα να βλέπει αν κάποιος επεδείκνυε ενδιαφέροντα στοιχεία προσωπικού ύφους ή αν απλά μιμείται έργα μεγάλων συνθετών. Μάλιστα ήταν τόσο αυστηρός, ώστε έλεγε συχνά το εξής, σχολιάζοντας τις δημιουργίες ορισμένων μαθητών: «ακόμη δεν έχεις γράψει το Opus One, δηλαδή το πρώτο σου έργο». Θυμάμαι λοιπόν ότι είχε απορρίψει τα περισσότερα από όσα του έδειξα, αλλά ότι τα μάτια του έλαμψαν καθώς μου επέστρεψε, με αρκετά βέβαια σχόλια, την παρτιτούρα του Πρώτου Πρελούδιου. Μου είπε τότε, με το λακωνικό του ύφος: «αυτό μπορείς να θεωρήσεις ότι είναι πράγματι το δικό σου Opus One»! Ήταν ένα πολύ ενθαρρυντικό, τιμητικό και αξέχαστο σχόλιο από τον δάσκαλο για ένα σύντομο έργο για πιάνο που είχα γράψει περίπου 15 ετών. Και ήταν εκείνη η ανάμνηση που με ώθησε να το εντάξω στον νέο δίσκο.
Γιατί δώσατε αυτόν τον γενικό τίτλο στα έργα σας;
Το γαλάζιο χρώμα συμβολίζει την πνευματικότητα και την ιερότητα της δημιουργίας. Κατά τον ζωγράφο Βασίλι Καντίνσκι, ο οποίος έχει γράψει και το μνημειώδες βιβλίο «Για το Πνευματικό στην Τέχνη» (1911), εμπεριέχει την ανθρώπινη λαχτάρα για αιωνιότητα. Για εμένα η αναζήτηση του τέλειου γαλάζιου συνδέεται με διακαή πόθο για αδιάκοπη δημιουργία.
Ακούγοντας τα κομμάτια του δίσκου διέκρινα μια συναισθηματική συγγένεια με τα lieder των Σούμπερτ και Σούμαν και πολύ περισσότερο όταν χρησιμοποιείτε μαζί με το πιάνο το βιολί και το βιολοντσέλο. Κάνω λάθος;
Με γοητεύει το μίνιμαλ, η καθαρότητα της μουσικής δωματίου, τα μικρά σύνολα. Επίσης ήθελα να συγκεντρώσω σε έναν δίσκο τα σημαντικότερα σύντομα έργα μου για πιάνο. Πάντα με συγκινούσαν τα πιανιστικά «Τραγούδια χωρίς λόγια» του Φέλιξ Μέντελσον. Όταν άκουσα όμως τον σπουδαίο τσελίστα Mischa Maishky να ερμηνεύει χωρίς λόγια, με συνοδεία πιάνου, επιλογές από lieder του Φραντς Σούμπερτ, ενθουσιάστηκα. Και αποφάσισα να δοκιμάσω κι εγώ να γράψω «τραγούδια χωρίς λόγια», βασισμένος σε μελωδίες δικών μου τραγουδιών. Το τσέλο είναι ένα τόσο βαθιά αισθαντικό, μυσταγωγικό και εκφραστικό όργανο, ώστε μπορεί να αναλάβει τον ρόλο της ανθρώπινης φωνής με μεγάλη επιτυχία.
Εν προκειμένω, έχετε πει πως δεν χρησιμοποιώ τραγούδια σε παρεμβάσεις που αφορούν καρδιολογικούς ασθενείς, διότι ο στίχος των τραγουδιών μπορεί να πυροδοτήσει κάποια ανεπιθύμητα συναισθήματα. Στο παρόν ηχογράφημα αρκετά από τα κομμάτια βασίζονται σε μελωδίες τραγουδιών που έχετε μελοποιήσει πάνω σε στίχους γνωστών ποιητών μήπως αυτή η ενέργεια αποσκοπεί και στη μελλοντική θεραπευτική χρήση τους;
Αυτό αφορά συνήθως ασθενείς που νοσηλεύονται σε μονάδες εντατικής θεραπείας, εκεί προσπαθείς με τη βοήθεια της μουσικής να μειώσεις το στρες και να μειώσεις την αδρεναλίνη που παράγει το σώμα σε πολύ κρίσιμες καταστάσεις. Δεν θέλω στίχο διότι μπορεί να αναπαράγει τοξικά συναισθήματα σε σχέση με την οργανική μουσική χωρίς λόγια. Δεν ξέρω ακόμη αν και πώς τα έργα μου αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως θεραπευτικό ακρόαμα, χρειάζονται προφανώς κλινικές μελέτες.
Για εσάς προσωπικά, η μουσική τι ρόλο έχει παίξει στον ψυχισμό σας;
Η μουσική υπήρξε το διαχρονικό αντίδοτο στις δύσκολες καταστάσεις, σε περιόδους θλίψης και πένθους, σε μεγάλα της ζωής αδιέξοδα. Η μουσική, ως δημιουργική πράξη κυρίως, αποτελούσε ανέκαθεν ένα μέγιστο ψυχοθεραπευτικό εργαλείο για εμένα. Είναι παυσίλυπο και παυσίπονο η μουσική και είναι ο προφυλακτήρας μου έτσι ώστε να αντέχω το κλίμα του πόνου, της ασθένειας και του θανατικού που αποτελεί την καθημερινότητα της ζωής ενός κλινικού γιατρού.
Έχετε μελοποιήσει αρκετούς Έλληνες ποιητές, ποιος είναι ο αγαπημένος σας και ποιανού τα ποιήματα είναι πρόκληση για σας;
Έχω μελοποιήσει στίχους Οδυσσέα Ελύτη, Μίλτου Σαχτούρη, Χρήστου Μπουλώτη, Νίνας Ναχμία, Κώστα Καρτελιά, Στέλιου Πελασγού και Ελευθερίας Ζαμπετάκη. Έχω μια σημαντική σύνδεση με τον παραμυθένιο κόσμο του Χρήστου Μπουλώτη και αρκετά τραγούδια μου έχουν γίνει πάνω σε στίχους του Χρήστου στον δίσκο μου με τίτλο «Στην άκρη των παραμυθιών». Ο Χρήστος Μπουλώτης, όπως και ο Στέλιος Πελασγός, είναι σπουδαίοι παραμυθάδες, συγγραφείς παραμυθιών. Με τον Στέλιο Πελασγό, που είναι επίσης αφηγητής παραμυθιών, έχουμε συνεργαστεί (εγώ ως συνθέτης και εκείνος ως στιχουργός) στο μουσικό παραμύθι με τίτλο «Όχι στον μεταλλαγμένο κακό λύκο», μια αλληγορία για τις φυσικές αξίες και τα μεταλλαγμένα προϊόντα. Μεγάλη πρόκληση αλλά και απόλαυση ήταν η μελοποίηση της ποίησης του Μίλτου Σαχτούρη, τρομακτικές εξπρεσιονιστικές εικόνες του Σαχτούρη πάνω σε μη συμβατικό στίχο με λέξεις πυροτεχνήματα, εκεί η μουσική αναλαμβάνει ρόλο κινηματογραφικής μουσικής. Λατρεύω τον Σαχτούρη.
Τελικά, όλος ο χρόνος σας πρέπει είναι ασφυκτικά δημιουργικός: ιατρική, σύνθεση, συγγραφή, αρθρογραφία, παλιότερα και ραδιόφωνο και στον ελεύθερο χρόνο σας τι;
Έχω μάθει να δουλεύω όντως πάνω σε αυτό το ενεργειακά υψηλό φορτίο (με βάση την κρίση του μέσου ανθρώπου), αν όμως κάνω κάτι να αλλάξω τον συγκεκριμένο τρόπο της διαχείρισης του χρόνου μου, τότε κάτι δεν θα πάει καλά. Είμαι κουρδισμένος πάνω σε αυτές της συχνότητες δράσης και σκέψης μάλλον. Η άσκηση ιατρικής στο νοσοκομείο μου έχει κάπως εξασφαλίσει ένα πρόγραμμα και ένα ωράριο ώστε να χωρέσω και τα άλλα κομμάτια, της τέχνης και της ζωής μου. Σε περίπτωση ελεύθερου χρόνου κάνω ακριβώς αυτό που αναφέρει ο ποιητής Καβάφης, ότι και πάλι ξεκουράζομαι μέσα από την τέχνη μου. Βιβλία, μουσική, κινηματογράφος, θέατρο.