Εδώ και χιλιάδες χρόνια (από την εποχή της Ολοκαίνου) άρχισαν να δημιουργούνται οι φυσικές συνθήκες που επέτρεψαν στους ανθρώπους να δημιουργήσουν τον κόσμο όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Αυτές οι συνθήκες φτάνουν στο τέλος τους. Από τα μέσα του περασμένου αιώνα, η αύξηση του πληθυσμού του πλανήτη, οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, η χημική βιομηχανία και οι αναπτυξιακές υποδομές βρίσκονται σε ανιούσα πορεία, ενώ η βιοποικιλότητα, η πολιτιστική πολυμορφία και οι οικότοποι των άγριων ειδών, αντιθέτως, σε κατιούσα. Οι πυρηνικές δοκιμές, οι τέφρες από την καύση των ορυκτών καυσίμων και η ρύπανση από τις χημικές ουσίες εξαπλώθηκαν παντού, αφήνοντας ένα λεπτό στρώμα ιζήματος –προϊόν των δραστηριοτήτων του ανθρώπου– στο γεωλογικό ιστορικό. Μια νέα εποχή ξεκίνησε, αυτή που οι γεωλόγοι ονομάζουν Ανθρωπόκαινο, της οποίας βασικό χαρακτηριστικό είναι η πρωτόφαντη επιτάχυνση των αρνητικών συνεπειών της ανθρώπινης δραστηριότητας στο περιβάλλον.
Δρόμος χωρίς επιστροφή;
Στη νέα εποχή, λοιπόν, η οικονομική ανάπτυξη άρχισε να συνυπάρχει με ακραία καιρικά φαινόμενα όπως πλημμύρες, καταιγίδες, καύσωνες και μεγάλες κατολισθήσεις. Οι φυσικές συνθήκες αλλάζουν δραματικά, έχοντας ως κύριο στοιχείο την αδυναμία πρόβλεψής τους. Η νέα εποχή, επίσης, χαρακτηρίζεται από την κλιματική αστάθεια, που είναι το άμεσο αποτέλεσμα της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη κατά 1,2 βαθμούς Κελσίου σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα. Πρόκειται για την αύξηση που προκλήθηκε από τη χρήση των ορυκτών καυσίμων και την καταστροφή των φυσικών οικοτόπων και των οικοτόπων των ειδών. Όλοι συμφωνούν (IPCC, NASA, NOAA κλπ) ότι μια περαιτέρω αύξηση θα έχει καταστροφικά αποτελέσματα, όπως δε χαρακτηριστικά δήλωσε ο γ. γραμματέας του ΟΗΕ, θα είναι ένας δρόμος χωρίς επιστροφή.
Το ερώτημα που τίθεται είναι τι σημαίνουν αυτά τα ακραία, και σε μεγάλο βαθμό απρόβλεπτα, καιρικά φαινόμενα για την κοινωνία; Από την πλευρά της οικονομικής πραγματικότητας, οι εγκαταστάσεις επεξεργασίας ορυκτών καυσίμων, οι γραμμές μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας και οι μετασχηματιστές, όπως επίσης οι γεωτρήσεις για πετρέλαιο και αέριο, χαρακτηρίζονται από ευπάθεια στις πλημμύρες, τις καταιγίδες και τις υψηλές θερμοκρασίες. Όσο αυτά τα καιρικά φαινόμενα θα αυξάνονται και θα οξύνονται, τόσο η αποτελεσματικότητα των παραπάνω οικονομικών δομών και δραστηριοτήτων θα μειώνεται. Αυτό, δε, αφορά όλες αδιακρίτως τις οικονομικές δραστηριότητες και υποδομές, συμπεριλαμβανομένων ακόμη και των ΑΠΕ, καθώς η τοποθέτηση ανεμογεννητριών γίνεται προβληματική εξαιτίας των απρόβλεπτων αλλαγών του ανέμου, τα δε ηλιακά πάνελ είναι ευάλωτα στους υετούς, τις υψηλές θερμοκρασίες και τις καταιγίδες. Επίσης, τα σοκ των καιρικών μεταβολών και η καταστροφή της βιοποικιλότητας θέτουν σε κίνδυνο τη γεωργική παραγωγή, ιδίως των φτωχών χωρών που στηρίζονται σε σημαντικό βαθμό στη γεωργία. Περαιτέρω, στην κορύφωση της ενεργειακής και επισιτιστικής φτώχειας, τα ακραία θερμικά φαινόμενα και οι ισχυρές καταιγίδες θα είναι σε θέση να οδηγούν τους ανθρώπους κατευθείαν στον θάνατο, ενώ ήδη έχουν κάνει την εμφάνιση τους νέα θανατηφόρα παράσιτα, παντελώς άγνωστα στο παρελθόν.
Η αστάθεια (κοινωνική, οικονομική και κλιματική) και η ανεπάρκεια αγαθών και πόρων είναι τα χαρακτηριστικά στοιχεία των κοινωνιών σήμερα. Ωστόσο, μπορεί να υπάρξουν και θετικές πλευρές αυτής της νέας πραγματικότητας: Σε αυτές τις νέες συνθήκες ο παγκόσμιος καπιταλισμός, μαζί με τα δίκτυα εξόρυξης και τις ποικίλες αναπτυξιακές υποδομές, θα είναι ολοένα και πιο δύσκολο να συνεχίσει την κυριαρχία του, όπως το έκανε μέχρι τώρα. Από την άλλη πλευρά, δεν ξέρουμε πώς θα αντιδράσουν οι άνθρωποι στο μέλλον εν όψει αυτών των νέων συνθηκών. Υπάρχουν, όμως, εξ αιτίας της πολυεπίπεδης αστάθειας και της επισιτιστικής φτώχειας, ήδη δείγματα εμφάνισης των λεγόμενων life-destroying πολιτικών προτάσεων, όπως η άνοδος της ακροδεξιάς και των εθνικιστικών κομμάτων ως απάντηση, κυρίως, στη μαζική μετανάστευση.
Η υπεράσπιση της φύσης ως προτεραιότητα
Περαιτέρω, οι συνεχείς οικονομικές υφέσεις, τις τελευταίες δεκαετίες, επιδείνωσαν τις υπάρχουσες ιεραρχίες ιδιοκτησίας και πλούτου: οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι. Και αυτό όχι μόνο στον πλούσιο Βορρά, αλλά και στον φτωχό Νότο. Επιπλέον, τα επαναλαμβανόμενα ακραία καιρικά φαινόμενα επιδρούν αρνητικά στην ψυχολογία των ανθρώπων, δημιουργώντας άγχος και απελπισία. Κάτω από αυτό το στρες, άνθρωποι λογικοί στο παρελθόν, στρέφονται τώρα στην ακροδεξιά, η οποία τους τάζει ψεύτικες ελπίδες ασφάλειας και υποκύπτουν έτσι στις πολιτικές μίσους (εναντίον των τρανς, των ομοφυλόφιλων, των μουσουλμάνων, των Εβραίων, του ΟΗΕ κλπ), διότι οι πραγματικοί ένοχοι είναι πολύ ισχυροί και είναι αδύνατο να εντοπιστούν. Εν τω μεταξύ, ενώ στο παρελθόν ο κλιματοσκεπτικισμός στηρίζονταν σε ένα ψευδή εμπειρισμό, σήμερα παίρνει τη μορφή μιας παρανοϊκής αυταπάτης. Αυτή η κατάσταση καθιστά ακόμη πιο δύσκολη την προσπάθεια ανάδειξης της αλληλεγγύης και της ανθεκτικότητας ως βασικών πυλώνων για μια μακροπρόθεσμη αλλαγή στην κοινωνία και στο περιβάλλον.
Η παραπάνω ζοφερή πραγματικότητα είναι αυτή που διαμορφώνει κάθε πολιτικό πρόγραμμα, το οποίο έχει σαν στόχο να εξασφαλίσει αξίες όπως η ισότητα, η ελευθερία, η δικαιοσύνη και η αξιοπρέπεια. Η Αριστερά, όπως την γνωρίζουμε σήμερα, δημιουργήθηκε μαζί με τη βιομηχανική επανάσταση κατά την περίοδο της σταθερότητας της Ολοκαίνου. Στη νέα περίοδο της πολυεπίπεδης αστάθειας της Ανθρωποκαίνου, η Αριστερά θα πρέπει να προσαρμοστεί, αλλιώς θα πεθάνει. Θα πρέπει να βλέπει τα πράγματα με διαφορετικό τρόπο σε σχέση με εκείνον που τα έβλεπαν τα εργατικά πολιτικά κινήματα του 19ου και του 20ου αιώνα. Όποια μορφή και να λάβει η Αριστερά, θα πρέπει να θέσει ως προτεραιότητες της πολιτικής της την υπεράσπιση της φύσης, της δικαιοσύνης, της κοινωνικής ισότητας και της ελευθερίας, καταθέτοντας συγκεκριμένες προτάσεις που θα διαπερνώνται από τον επείγοντα χαρακτήρα της κλιματικής και γενικότερα της οικολογικής κρίσης.
Πολύτιμος σύμμαχος και αναγκαία συνθήκη σε αυτή την προσπάθεια είναι οι θεωρητικές επεξεργασίες, ιδίως των τελευταίων χρόνων, τόσο από το χώρο της Αριστεράς και της Οικολογίας (βλ., π.χ., Kohei Saito, Marx in the Anthropocene, John Bellamy Foster, Capitalism in the Anthropocene), όσο και από τον χώρο της επιστήμης (βλ., π.χ., τις αναλύσεις στα έγκυρα περιοδικά Nature, Science,) που προσφέρουν το στέρεο έδαφος για την ανάπτυξη και υλοποίηση των παραπάνω προτεραιοτήτων. Στην εποχή, λοιπόν, της Ανθρωποκαίνου και των πολλαπλών προκλήσεων της, θα πρέπει η Αριστερά να επανακατακτήσει, με νέους όρους βέβαια, ένα από τα χαρακτηριστικά της ιστορικής της πορείας: τη λειτουργία της ως συλλογικού διανοούμενου.