Αποτελεί κοινό τόπο ότι η αφρικανική ήπειρος είναι εξαιρετικά πλούσια σε φυσικούς πόρους, ταυτόχρονα όμως η μεγάλη πλειονότητα των κατοίκων της μαστίζεται από ακραία φτώχεια, ιδιαίτερα στην περιοχή της υποσαχάριας Αφρικής (Σαχέλ).
Ακριβώς σε αυτήν την περιοχή, στην οποία όμως δεν ανήκει η Γουϊνέα, από το 2020 μέχρι σήμερα έγιναν επτά πραξικοπήματα δύο στο Μάλι (18 Αυγούστου 2020 και 24 Μαΐου 2021) ένα στην Γουϊνέα (5 Σεπτεμβρίου 2021) ένα στο Σουδάν (25 Οκτωβρίου 2021) –πλήν του εμφυλίου που ξέσπασε το 2023- ένα στην Μπουργκίνα Φάσο (24 Ιανουαρίου 2022) ένα στον Νίγηρα (26 Ιουλίου 2023) και, τέλος, ένα στην Γκαμπόν (23 Αυγούστου 2023).
Γιατί όμως όλα αυτά τα πραξικοπήματα; Μήπως πρόκειται για «φαινόμενο μίμησης» ή μήπως πρόκειται για κάτι ανάλογο των αραβικών εξεγέρσεων; Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα είναι ότι δεν πρόκειται για μίμηση αλλά για μια νέα δυναμική που ενισχύεται από δομικές αιτίες, δηλαδή τις εσωτερικές δυσλειτουργίες στις χώρες αυτές, αλλά και από το γεγονός ότι το διεθνές σύστημα βρίσκεται σε περίοδο μετάβασης, γεγονός που επηρεάζει και τα διάφορα υποσυστήματα. Όσον αφορά το δεύτερο ερώτημα η απάντηση είναι αρνητική. Στην περίπτωση των αραβικών εξεγέρσεων είναι οι πολίτες που εξεγέρθηκαν κατά των αυταρχικών και ισόβιων καθεστώτων, που διεκδικούσαν μία επίφαση Δημοκρατίας, ενώ στην περίπτωση της Αφρικής είναι ο στρατός που ανατρέπει τις εκλεγμένες κυβερνήσεις, οι οποίες ωστόσο κατηγορούνται, μάλλον βάσιμα, για βία και νοθεία.
Κατά συνέπεια για να απαντηθεί το ερώτημα εάν όντως πρόκειται για το αντιθετικό ζεύγος αυταρχισμός εναντίον Δημοκρατίας, θα πρέπει να αναφερθούν οι δομικές αιτίες που οδήγησαν στα πραξικοπήματα, τα οποία μάλιστα είχαν, τουλάχιστον τα δύο τελευταία, την πλήρη λαϊκή υποστήριξη.
.jpg)
Οι αιτίες
Οι περισσότερες αφρικανικές χώρες έγιναν ανεξάρτητα κράτη από την δεκαετία του 1960 και μετά και πολλές από αυτές ήταν γαλλικές αποικίες, όπως το Μάλι. Μετά την ανεξαρτησία τους, η Γαλλία διατήρησε στενούς δεσμούς και ανέπτυξε οικονομικές σχέσεις με τις πρώην αποικίες της, οι οποίες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν νέο-αποικιοκρατικού τύπου. Οι σχέσεις πρώην μητρόπολης και τοπικών ηγετών ευδοκίμησαν δεδομένου του γεγονότος ότι το Παρίσι στήριζε αυταρχικούς ηγέτες, που διατηρούσαν μία επίφαση Δημοκρατίας, με αντάλλαγμα την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων των χωρών τους, με την υπογραφή λεόντειων συμφωνιών από τις οποίες πλούτιζαν οι ίδιοι. Επίσης, η Γαλλία κατάφερε να αναπτύξει στρατιωτική παρουσία σε χώρες της υποσαχάριας Αφρικής.
Μιλώντας για την υποσαχάρια Αφρική θα πρέπει να αναφερθούν τα βασικά χαρακτηριστικά της, τα οποία εξηγούν ακριβώς και τις αιτίες των πραξικοπημάτων.
Οι χώρες της περιοχής αυτής μαστίζονται από ακραία φτώχεια, ενώ παρουσιάζουν ταχύτατη πληθυσμιακή αύξηση, πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχει μεγάλο ποσοστό νέων, οι οποίοι πλήττονται από την ανεργία. Αυτό εξηγεί και τις μεγάλες μεταναστευτικές ροές, κυρίως μέσω της Λιβύης, προς την Ευρώπη.
Ένα ακόμα χαρακτηριστικό της περιοχής είναι ότι αντιμετωπίζει σοβαρές απειλές ασφάλειας, καθώς το γεωγραφικό της ανάγλυφο, κυρίως έρημος, δεν επιτρέπει την αποτελεσματική φύλαξη των συνόρων. Έτσι, το Σαχέλ αποτελεί ιδανικό καταφύγιο για συμμορίες του κοινού ποινικού δικαίου, αλλά και τζιχαντιστικές οργανώσεις. Επομένως, η απειλή της ισλαμιστικής τρομοκρατίας είναι ιδιαίτερα έντονη στην περιοχή, όπως επίσης και η επισιτιστική ανασφάλεια, εξ αιτίας της μικρής έκτασης καλλιεργήσιμης γής και των λιγοστών υδάτινων πόρων.
Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι τα καθεστώτα της περιοχής έχοντας την δυτική στήριξη, κυβερνούν αυταρχικά, πλουτίζουν χάρη στις ετεροβαρείς συμφωνίες που συνάπτουν και προσπαθούν να διατηρηθούν στην εξουσία με κάθε τρόπο, ακόμα και παραβιάζοντας καταφανώς το Σύνταγμα, όπως στην περίπτωση της Γκαμπόν όπου ο Πρόεδρος (η οικογένεια του οποίου βρισκόταν επί 56 χρόνια στην εξουσία) ήταν υποψήφιος για τρίτη θητεία -αν και αυτό ήταν αντισυνταγματικό- και μάλιστα κέρδισε τις εκλογές. Μετά από αυτό, ο στρατός τον ανέτρεψε και τον έθεσε σε κατ’ οίκον περιορισμό, ενώ στενοί του συνεργάτες είναι υπόδικοι με πολύ βαριές κατηγορίες.
Η στήριξη και οι στόχοι της Δύσης
Πέραν της εκμετάλλευσης σημαντικών και πλούσιων φυσικών πόρων, όπως το ουράνιο του Νίγηρα (από τους σημαντικότερους παραγωγούς παγκοσμίως) η Δύση –και κυρίως η Γαλλία- χρειάζεται τον έλεγχο του Σαχέλ, (το οποίο εκτείνεται από τις ακτές της Μαυριτανίας, που βρέχεται από τον Ατλαντικό, μέχρι την Ερυθραία στο Κέρας της Αφρικής) κατ’ αρχήν για να εγκαταστήσει στρατιωτικές βάσεις ώστε να μπορεί να επιτηρεί την δύσκολη αυτή περιοχή. Επίσης, βάση μη επανδρωμένων αεροσκαφών στον Νίγηρα έχουν και οι ΗΠΑ, που σύμφωνα με αμερικανό αξιωματούχο «είναι εξαιρετικά σημαντική για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας στην περιοχή». Έτσι, η Ουάσιγκτον προσπαθεί να εξισορροπήσει μία πολύ δύσκολη κατάσταση, εφόσον το κλείσιμο της βάσης αυτής θα ήταν ένα σοβαρό πλήγμα στην αμερικανική πολιτική στην περιοχή και, ταυτόχρονα, μία νίκη της Ρωσίας.
Ακόμα, οι χώρες αυτές λειτουργούν ως ανάχωμα τόσο στην προσπάθεια ελέγχου των τζιχαντιστικών οργανώσεων –είτε έχουν ορκιστεί πίστη στην Αλ Κάιντα είτε στο λεγόμενο Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ και της Συρίας- που βρίσκονται διάσπαρτες σε ολόκληρη την περιοχή, με αιχμή του δόρατος τη διαβόητη Μπόκο Χαράμ που δρα στην πλουσιότατη σε πετρέλαιο Νιγηρία, πρώην βρετανική αποικία.
Τέλος, οι χώρες αυτές λειτουργούν, στο μέτρο του δυνατού, ως φράγμα στην παράτυπη μετανάστευση προς την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Πρόκειται για πολύ σημαντικά διακυβεύματα περιφερειακής πολιτικής και ασφάλειας, πράγμα που σημαίνει ότι τα πραξικοπήματα αυτά σημαίνουν σημαντικές απώλειες για την Δύση, πολύ περισσότερο που φαίνεται να κερδίζει έδαφος η Ρωσία, όπως φάνηκε από τις φιλορωσικές διαδηλώσεις, που ήταν ταυτόχρονα διαδηλώσεις κατά της Γαλλίας. Τα κέρδη της Μόσχας προέρχονται είτε μέσω της Βάγκνερ είτε/και μέσω της προσέγγισης που έγινε στη δεύτερη Σύνοδο Ρωσίας – Αφρικής, όπου ο ρώσος πρόεδρος υποσχέθηκε την δωρεάν παροχή σιτηρών στις πιο φτωχές αφρικανικές χώρες, οι οποίες πλήττονται από σοβαρή ενεργειακή και επισιτιστική κρίση λόγω του πολέμου της Ουκρανίας.
Οι αντιδράσεις
Όπως ήταν αναμενόμενο, η Δύση καταδίκασε τα πραξικοπήματα και απαίτησε την επαναφορά των ανατραπέντων προέδρων στην εξουσία, ενώ η Νιγηρία, απείλησε με στρατιωτική επίθεση τον Νίγηρα. Πράγματι, η Νιγηρία, το καθεστώς της οποίας έχει κάθε λόγο να ανησυχεί από αυτές τις εξελίξεις, έθεσε τελεσίγραφο στον Νίγηρα για την αποκατάσταση της τάξης, διαφορετικά θα έκανε χρήση της στρατιωτικής της ισχύος. Προφανώς επιβλήθηκαν διεθνείς και περιφερειακές κυρώσεις αλλά χρήση στρατιωτικής ισχύος δεν έγινε, αφενός διότι χώρες όπου έχει ήδη γίνει πραξικόπημα αντιτάχθηκαν σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, αντιτάχθηκαν όμως και χώρες όπως η Αλγερία, η οποία διαθέτει ένα ιδιαίτερο ειδικό βάρος . Αφετέρου, διότι οι δυτικές χώρες, κυρίως η Γαλλία, δεν θα ήθελαν να εμπλακούν σε έναν τέτοιο δύσκολο πόλεμο (όπως απέδειξε η γαλλική επέμβαση στο Μάλι το 2012 και μάλιστα με την σύμφωνη γνώμη του ΟΗΕ, το 2012) χωρίς τοπική υποστήριξη.
Όπως φαίνεται, λοιπόν, τα στρατιωτικά πραξικοπήματα στην Αφρική, και κυρίως αυτά στον Νίγηρα και στην Γκαμπόν στράφηκαν εναντίον καθεστώτων, που μπορεί να διέθεταν νομιμότητα αλλά δεν διέθεταν καμία νομιμοποίηση. Αντιθέτως, τα νέα καθεστώτα φαίνεται να έχουν πλήρη λαϊκή υποστήριξη και αποδοχή. Ας ελπίσουμε ότι δεν θα πρόκειται απλώς για μία νέα, στρατιωτική αυτή τη φορά, εκδοχή αυταρχισμού και διαφθοράς.