Βίκτορ Σκλόφσκι «Ζοο. Γράμματα όχι για την αγάπη», μετάφραση - επίμετρο: Νιόβη Ζαμπούκα, εκδόσεις Αντίποδες, 2023
Από τις σημαντικότερες φιγούρες του ρωσικού φορμαλισμού, ο Βίκτορ Μπορίσοβιτς Σκλόφσκι (1893-1984) έζησε τη Ρώσικη Επανάσταση αλλά και την εξορία των εμιγκρέδων στο Βερολίνο. Κριτικός και θεωρητικός της λογοτεχνίας αλλά και συγγραφέας, συμμετείχε στην ίδρυση της Εταιρείας Μελέτης της Ποιητικής Γλώσσας (1916), σε μια εποχή που ο κοινωνικός αναβρασμός συμβάδιζε με την καλλιτεχνική πρωτοπορία. Στην Πετρούπολη του ’17 αντιστάθηκε στους Μπολσεβίκους, στον Εμφύλιο όμως πολέμησε στις γραμμές του Κόκκινου Στρατού. Ύστερα αυτοεξορίζεται στο Βερολίνο και ζει δύο χρόνια στην περιοχή του ζωολογικού κήπου – του Ζοο.
Το «Ζοο. Γράμματα όχι για την αγάπη» δημοσιεύθηκε στο Βερολίνο το 1923 και υπάρχουν πλείστες εκδόσεις του. Βασισμένη στην πρώτη εκδοχή –των 29 γραμμάτων– η παρούσα ελληνική λαμβάνει υπόψη της και τις επόμενες, παραθέτοντας επίσης τους επιπλέον προλόγους και τα γράμματα των ύστερων εκδόσεων σε παράρτημα.
Στην εξορία του Βερολίνου ο εμβληματικός Βίκτορ Σκλόφσκι ερωτεύεται την Έλσα Τριολέ (1886-1970) – πρώτο Γκονκούρ σε γυναίκα, μετέπειτα σύζυγο του Λουί Αραγκόν και αδελφή της Λίλια Μπρικ. Αρχίζει να της στέλνει καθημερινά γράμματα. Εκείνη τα δέχεται αρκεί να μη μιλάνε για αγάπη: «Καλέ μου, αγαπημένε. Μη μου γράφεις για αγάπη. Δεν χρειάζεται. Είμαι πολύ κουρασμένη». Κάπως έτσι αρχίζει το επιστολικό μυθιστόρημα που διατρέχει δεκαετίες και στο οποίο ο συγγραφέας πέρα από την υπόγεια ερωτική διάθεση σχολιάζει τους ρώσους εμιγκρέδες, το Βερολίνο, ενώ εκθέτει και τις ριζοσπαστικές θέσεις του για τη λογοτεχνία και την τέχνη. Όπως σημειώνει ο ίδιος στον πρόλογο, «τα γράμματα γράφονται από έναν ερωτευμένο άνθρωπο σε μια γυναίκα που δεν έχει χρόνο γι’ αυτόν». Καθώς, «το βασικό υλικό του βιβλίου δεν είναι ερωτικό, έθεσα έναν περιορισμό – την απαγόρευση να γράφω για την αγάπη».
Ένα απολαυστικά κατασκευασμένο επιστολικό μυθιστόρημα που αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στους Χλέμπνικοφ, Παστερνάκ, Σαγκάλ και Ερενμπούργκ.
Διακηρύττει ο Σκλόφσκι: «Την τέχνη μου ως συγγραφέα, το δρόμο της ελευθερίας μου πάνω στα κεραμίδια, δεν την αλλάζω για κανένα ευρωπαϊκό κοστούμι, γυαλισμένες μπότες, σκληρό συνάλλαγμα, ούτε καν για την Άλια (Τριολέ)».