Στις 19/9 με έναν πόλεμο-αστραπή, Μπλίτσκριγκ, 24 ωρών οι Αζέροι ολοκλήρωσαν την «εκκένωση» των Αρμενίων από το Ναγκόρνο Καραμπάχ, για τους Αρμένιους η ονομασία είναι Αρτσάχ, προκαλώντας τον θάνατο τουλάχιστον 200 πολιτών, που ζούνε σε αυτήν τη γη από τον 5ο αιώνα. Ήταν το «χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου»: ο ξεριζωμός από την πατρογονική τους γη, η εθνοκάθαρση των Αρμενίων, ως το φυσικό επακόλουθο του δεκάμηνου απάνθρωπου αποκλεισμού του αρμενικού θύλακα από τους Αζέρους που είχε ως μοναδική εδαφική ζώνη διασύνδεσης, με την Αρμενία τον διάδρομο Λατσίν. 120.000 Αρμένιοι είχαν αποκοπεί από την εισαγωγή τροφίμων, νερό, φάρμακα ακόμα και από την ενεργειακή τους κάλυψη και ηλεκτροδότηση. Στην ουσία το Αρτσάχ είχε μετατραπεί σε ένα υπαίθριο στρατόπεδο συγκέντρωσης, που όπως περιγράφουν οι κάτοικοι εξελισσόταν σε αργό χρόνο μια γενοκτονία.
Με ρωσική παρέμβαση επήλθε συμφωνία κατάπαυσης του πυρός την επόμενη μέρα στη 1μμ τοπική ώρα επιφέροντας την πλήρη συνθηκολόγηση της κυβέρνησης των αυτονομιστών. Οι όροι της εκεχειρίας επέβαλλαν τον πλήρη αφοπλισμό του αρμενικού στρατού και των λαϊκών πολιτοφυλακών του Αρτσάχ την παράδοση τους στους Αζέρους, που θα συντόνιζαν η ρωσική ειρηνευτική δύναμη.
Το καραβάνι της προσφυγιάς
Ο πρόεδρος της de facto ανεξάρτητης δημοκρατίας του Αρτσάχ Σαμβέλ Σεργκέβι Σαχραμανιάν με προεδρικό διάταγμα που θα έχει ισχύ από 1/1/2024, διαλύει τους κρατικούς μηχανισμούς, η χώρα του θα πάψει πλέον να υπάρχει. Επιπρόσθετα, για τους κατοίκους προβλέπεται, εθελοντικά, η προοπτική «επανένταξης» τους στο Αζερμπαϊτζάν. Ως αντάλλαγμα του καθολικού αφοπλισμού προβλέπεται η ελεύθερη, εθελοντική και ανεμπόδιστη κυκλοφορία (αποχώρηση) των κατοίκων.
Το καραβάνι της προσφυγιάς μετέφερε συνολικά 100.617 βίαια εκτοπισθέντες κατοίκους του Αρτσάχ, με πρώτο προορισμό στην Αρμενία την πόλη Γκορίς, ενώ 345 νοσηλεύονται νοσοκομεία. Κάποιοι από αυτούς, αν και οι περισσότεροι φοβούνται να μιλήσουν, μετέφεραν τις εμπειρίες που βίωσαν: σωματικό έλεγχο, εξευτελισμό από τις περιπόλους των Αζέρων, ενώ πρώην στρατιώτες εξαφάνισαν κάθε αποδεικτικό στοιχείο συμμετοχής τους στον πόλεμο του 2020, για να γλυτώσουν τη ζωή τους. Η ιστορικός Βερόνικα Σαφαριάν περιέγραψε τις συνθήκες τρόμου που βίωσαν οι Αρμένιοι όταν οι λόφοι που περιβάλλουν το Στεπανακέρτ, την πρωτεύουσα του θύλακα, τυλίχτηκαν στις φλόγες από τις χερσαίες δυνάμεις των εισβολέων, ενώ οι κάτοικοι πλέον άοπλοι ένιωσαν ότι τους είχαν περικυκλώσει.
Οι Αζέροι επιτέθηκαν και σε Ρώσους, μέλη της ειρηνευτικής αποστολής. Το βράδυ της 19ης Σεπτεμβρίου εισέβαλλαν σε χωριά/πόλεις στη νότια πλευρά του Αρτσάχ. Σύμφωνα με τον δημοσιογράφο Αλεξάντερ Λαπσίν, η ρωσική αποστολή, μετά από ενημέρωση από τις Αρχές του Στεπανακέρτ, αποφάσισε να επισκεφθεί τα χωριά όπου υπήρχαν καταγγελίες για δολοφονίες κατοίκων, βιασμούς και πλιάτσικο περιουσιών. Βρήκαν Αρμένιους που κρυβόντουσαν σε δάση και τους προέτρεψαν να πάνε στα χωριά Βαρνταζόρ και Τσανκατάγκ όπου οι Αζέροι επιδίδονταν σε μαζικές εκτελέσεις. Οι Ρώσοι είδαν σορούς Αρμενίων πεταμένους στους δρόμους, ενώ οι Αζέροι έμπαιναν σε κάθε σπίτι για να εκτελέσουν όσους ήταν ακόμα ζωντανοί… Ως αυτόπτες μάρτυρες των φριχτών εγκλημάτων μετά την αποχώρηση τους δέχτηκαν μαζικά πυρά σε ενέδρα των Αζέρων. Σύμφωνα με το Sever Post, o ρώσος αξιωματικός Ιβάν Κοβγκάν έχασε τη ζωή του.
Η στάση των κρατών
Ο αρμένιος πρωθυπουργός Ν. Πασινιάν στο διάγγελμα του στις 24/9 ανέδειξε, έμμεσα, τη δυσφορία της χώρας του για την αδράνεια της Ρωσίας στη νέα δολοφονική εισβολή στο Αρτσάχ και περαιτέρω την αποτυχία να λειτουργήσει ως εγγυητής ασφάλειας για την Αρμενία. Μεταξύ άλλων τόνισε ότι «οι επιθέσεις του Αζερμπαϊτζάν στη Δημοκρατία της Αρμενίας τα τελευταία χρόνια οδηγούν στο συμπέρασμα ότι εξωτερικοί μηχανισμοί ασφαλείας των οποίων είμαστε μέρος, δεν είναι αποτελεσματικοί». Περαιτέρω αναρωτήθηκε «για τη στάση συμμάχων/εταίρων που θέτει σε κίνδυνο όχι μόνο την εξωτερική ασφάλεια αλλά και την εσωτερική, παραβιάζοντας όλες τις νόρμες διπλωματικών σχέσεων μεταξύ κρατών», όπως επίσης και για «τον ρόλο και τα κίνητρα των ρωσικών ειρηνευτικών δυνάμεων» που επέβλεπαν την εκεχειρία σύμφωνα με την τριμερή συμφωνία της 9ης Νοεμβρίου του 2020 που υπεγράφη μεταξύ Αρμενίας, Αζερμπαϊτζάν και Ρωσίας.
O Καύκασος συνιστά τον ζωτικό χώρο της Ρωσίας. Η Αρμενία του Ν. Πασινιάν σταδιακά αποστασιοποιείται από τη στρατηγική συμμαχία με τους Ρώσους και από τον Οργανισμό της Συνθήκης Συλλογικής Ασφαλείας(CSTO). Με τη δυτική παρείσφρηση στην Αρμενία, η απόπειρα εξισορρόπησης γεωπολιτικής ταυτότητας στον σύγχρονο ψυχροπολεμικό κόσμο, που το κάνει με τεράστια επιτυχία η Τουρκία του Τ. Ερντογάν προκαλεί εντάσεις με τους Ρώσους. Οι κοινές στρατιωτικές ασκήσεις με ΗΠΑ αποτελούν άλλη μια ένδειξη, όπως εξίσου η επικύρωση της Σύμβασης της Ρώμης που σηματοδοτεί την πιθανή δίωξη του Ι. Αλίγιεφ από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονία..
Ο ίδιος ο αρμένιος πρωθυπουργός αναγνώρισε το Αρτσάχ ως τμήμα της εδαφικής επικράτειας του Αζερμπαϊτζάν, εγκαταλείποντας στην ουσία τον λαό του. Στις 17/5 στο Ρέικιαβικ της Ισλανδίας δήλωσε ότι αναγνωρίζει 86.6 τετραγωνικά χλμ της εδαφικής επικράτειας του Αζερμπαϊτζάν.
Το κρίσιμο ερώτημα είναι γιατί στον νικηφόρο πόλεμο μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης 1988-94 εναντίον των Αζέρων, οι πολιτικές ελίτ της Αρμενίας δεν προέβησαν στην ένωση του Αρτσάχ ή στην de facto αναγνώριση του;
Σήμερα ακόμα και δυτικοί αναλυτές εκτιμούν ότι υπάρχει άμεσος κίνδυνος επίθεσης των Αζέρων στην Αρμενία για την «ανακατάληψη» περιοχών του «δυτικού Αζερμπαιτζάν», όπως αποκαλούν τμήμα της εδαφικής επικράτειας των Αρμενίων. Τις επόμενες μέρες αναμένεται συζήτηση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου επί του προτεινόμενου ψηφίσματος με τίτλο: «Η κατάσταση στο Ναγκόρνο Καραμπάχ μετά την επίθεση του Αζερμπαϊτζάν και οι συνεχείς απειλές εναντίον της Αρμενίας».
Μπροστά στις ανούσιες, λεκτικές καταδίκες της άβουλης διεθνούς κοινότητας, η ιστορία επαναλαμβάνεται: η εθνοκάθαρση του αρμενικού λαού.
Είναι όλοι, όλοι συνυπεύθυνοι.