Ας γυρίσουμε τον χρόνο σχεδόν 20 χρόνια πίσω. Στον απόηχο των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, του καλπασμού του Χρηματιστηρίου και της όλο και μεγαλύτερης ηγεμονίας του νεοφιλελεύθερου μοντέλου ανάπτυξης των μεγάλων έργων, η Αθήνα φάνταζε ως «ο ισχυρός μητροπολιτικός πόλος» της ευρύτερης περιοχής. Το δέλεαρ του επερχόμενου πλούτου και των πολλαπλών κερδών ενθουσίαζε τον κραταιό, τότε, κατασκευαστικό τομέα, που με τη σειρά του πίεζε δήμους και υπουργεία για έργα. Τα έργα αυτά, αναγκαία και μη, θεσμοθετημένα και μη, μελετημένα και μη, είχαν ένα κοινό στοιχείο∙ την υπερεκμετάλλευση της φθηνής ή δωρεάν δημόσιας γης.
Σε αυτό το πλαίσιο των φαραωνικών αθλητικών έργων, των «έκτακτων συνθηκών», της «διεθνούς Αθήνας», το 2005 η τότε δήμαρχος Αθηναίων, Ντόρα Μπακογιάννη, πρότεινε να κατασκευαστεί το νέο γήπεδο του Παναθηναϊκού στην περιοχή του Ελαιώνα. Ιδρύθηκε η εταιρεία ειδικού σκοπού «Διπλή Ανάπλαση ΑΕ», η οποία συνέπραξε με την εταιρεία του Μπάμπη Βωβού για την κατασκευή του έργου. Ο τελευταίος παραχώρησε μέρος της συνολικής έκτασης του οικοπέδου, με αντάλλαγμα την αύξηση του συντελεστή δόμησης, ώστε να μπορεί να υλοποιήσει τα σχέδιά του για μεγάλο εμπορικό κέντρο, το οποίο θα αποτελούσε το άρμα της μελλοντικής κερδοφορίας του. Το έργο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, γιατί αφενός η κατασκευαστική εταιρεία του Βωβού χρεωκόπησε, αφετέρου το κοινωνικό κίνημα που αναπτύχθηκε (Επιτροπή Πολιτών για τη Διάσωση του Ελαιώνα) μπλόκαρε το έργο και απαίτησε Μητροπολιτικό Πάρκο για την περιοχή.
Το 2020 ο τότε δήμαρχος Αθηναίων, Κώστας Μπακογιάννης, επανέφερε την πρόταση της μητέρας του και ανακοίνωσε με κάθε επισημότητα ότι «ο Παναθηναϊκός επιτέλους αποκτά το δικό του γήπεδο»1. Το 2022, μάλιστα, εξασφαλίζονται πόροι από τα δημόσια ταμεία και ειδικά από το Ταμείο Ανάκαμψης για την «ανάσταση της Διπλής Ανάπλασης»2. Η περίοδος πολύ διαφορετική, αλλά η φρασεολογία παρέμεινε η ίδια: «η Αθήνα που θα αποκτήσει το πιο σύγχρονο γήπεδο της Ευρώπης», «νέες επενδύσεις στην περιοχή», «οι κακές δραστηριότητες θα απομακρυνθούν». Ο Κώστας Μπακογιάννης δήλωσε λίγο πριν χάσει τη δημαρχία ότι «θα μπούμε στο γήπεδο το 2026»3.
Ο νεοεκλεγείς δήμαρχος, Χάρης Δούκας, σε διάφορες ευκαιρίες πριν και μετά την εκλογή του, έχει διατυπώσει τη θέληση του να προχωρήσει και να ολοκληρώσει την κατασκευή του γηπέδου στον Ελαιώνα. Ίσως «πιο βιοκλιματικό»4, κατά τα λεγόμενά του, αλλά σίγουρα γήπεδο.
Η Αθήνα του 2023 σίγουρα δεν είναι η Αθήνα του 2004. Η οικονομική κρίση, η ακραία τουριστικοποίηση, η αύξηση των ενοικίων, η καταφανής έλλειψη ελεύθερων χώρων, η ενεργειακή φτώχεια και κυρίως η τρέχουσα κλιματική κρίση, είναι μερικά μόνο από τα πιο σύγχρονα τραύματά της. Επομένως, η οποιαδήποτε «προοδευτική διακυβέρνηση» του δήμου θα πρέπει να ξεκινάει από αυτά: από ένα πλαίσιο κοινωνικής πολιτικής και ανάσχεσης των επιπτώσεων της περιβαλλοντικής κρίσης, το οποίο δεν μπορεί παρά να είναι σε ευθεία αντιπαράθεση με το γνωστό σύστημα των έργων–βιτρίνα, των αναθέσεων, των μεγαλοεργολάβων και της ανάπτυξης μέσω χτισίματος και ξαναχτισίματος. Εξάλλου, όπως αποδεικνύει η δημαρχία Μπακογιάννη, το σύστημα αυτό δημιουργεί νέα προβλήματα και δεν προσφέρει καμία λύση στα υπαρκτά θέματα της πόλης. Αρκεί να θυμηθούμε ότι τα «σημαντικά έργα» των τελευταίων για την ανάπλαση της όψης της πόλης με περισσότερο τσιμέντο, εν πολλοίς βοήθησαν στη μετατροπή της Αθήνας σε αβίωτη πόλη–ηφαίστειο το καλοκαίρι και πόλη–χείμαρρο τον χειμώνα. Η ανάπλαση του Συντάγματος και ο Μεγάλος Περίπατος είναι ενδεικτικά.
Και δυστυχώς για τον κ. Δούκα, η ανάπλαση του Ελαιώνα όπως προτείνεται, εντάσσεται σε αυτό το αποτυχημένο σύστημα. Κάποια ερωτήματα–κριτήρια είναι ίσως βοηθητικά: ποιοι επωφελούνται και ποιοι ζημιώνονται από την ανάπτυξη του νέου γηπέδου; Ο Ελαιώνας, αν και παρουσιάζεται συχνά ως αστικό κενό, δεν είναι καθόλου κενός. Ακόμα και σήμερα κατοικείται από τα φτωχότερα στρώματα της εργατικής τάξης, από Ρομά και από μετανάστριες που βρίσκουν εκεί φθηνή κατοικία. Επειδή για αυτές τις ομάδες δεν προβλέπεται καμία μέριμνα, θα αναγκαστούν να αναζητήσουν ατομικά άλλες επιλογές κατοίκησης σε αντίστοιχες «υποβαθμισμένες» γειτονιές της πόλης. Ο Ελαιώνας, επίσης, φιλοξενεί περισσότερες από 350 μεταφορικές εταιρείες. Αυτές προβλέπεται να μεταφερθούν στη Φυλή −σχέδιο που είναι περισσότερο διακήρυξη, παρά μελετημένη πολιτική. Η «πίσω αυλή της Αθήνας», δηλαδή ο Ελαιώνας, θα μεταφέρει τις κακές δραστηριότητες (που δεν θέλει να βλέπει η πόλη, αλλά τις έχει απόλυτη ανάγκη) στην «πίσω αυλή της Αττικής», δηλαδή στη Φυλή. Μάλιστα, αυτό γίνεται χωρίς να λαμβάνονται μέτρα ούτε για τη μία περιοχή, ούτε για την άλλη. Μπορεί η Φυλή να υποδεχθεί άλλη μία ρυπαίνουσα δραστηριότητα μαζί με τη διαχείριση απορριμμάτων; Οι μερικές χιλιάδες εργαζόμενοι των μεταφορικών στον Ελαιώνα που κατοικούν στην περιοχή πώς θα μετακινούνται καθημερινά στη Φυλή; Ο Ελαιώνας, τέλος, φιλοξενεί μια σειρά από άτυπες παραγωγικές δραστηριότητες που είναι συνυφασμένες με την Αθήνα. Ακόμα και σήμερα στην περιοχή λειτουργούν αποθήκες, μικροβιοτεχνίες και κυρίως άτυποι χώροι διαλογής και διαχείρισης απορριμμάτων. Όσο το κεντρικό κράτος και οι δήμοι αδυνατούν να θεσμοθετήσουν και να διαχειριστούν αποτελεσματικά τα αστικά απορρίμματα, οι ρακοσυλλέκτες λειτουργούν ως οι καλύτεροι «ανακυκλωτές» των σκουπιδιών της πόλης.
Ο Ελαιώνας, αν και δεν εξελίχθηκε όπως η υπόλοιπη Αθήνα, είναι ίσως ο καλύτερος καθρέφτης της πόλης. Μια περιοχή με ετερογένειες, ένα μωσαϊκό δραστηριοτήτων και ανθρώπων. Ένας χώρος που έχει υποστεί πολλούς μετασχηματισμούς και εγκολπώνει όλες τις ανισότητες της σύγχρονης Αθήνας. Η αντιμετώπιση του ως απλού υποδοχέα φαραωνικών αθλητικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων ενισχύει την τουριστικοποίηση της πόλης–βιτρίνας και μάλλον δεν απαντάει στα πολλά κοινωνικά, περιβαλλοντικά και οικονομικά της ζητήματα.
Σημειώσεις:
1. Βλ. ενδεικτικά https://www.ethnos.gr/sports/article/112452/mpakogiannhsgiaghpedopanathhnaikoyapanthshoximelogiaallamepraxeis
2. Βλ. ενδεικτικά https://www.ot.gr/2022/10/17/kataskeyastikes/mpakogiannis-to-2026-to-gipedo-tou-pao-tha-orthonetai-ston-votaniko/
3. Βλ. ενδεικτικά https://www.sport-fm.gr/article/podosfairo/superleague1/mpakogiannis-to-2026-tha-einai-etoimos-o-botanikos/4907365
4. Βλ. ενδεικτικά https://www.ethnos.gr/Politics/article/284928/doykasthaanoixothbasilisshsolgastieipegiatoneoghpedotoypanathhnaikoykaithleoforo