Σταύρος Παναγιωτίδης «Μύθοι, παρεξηγήσεις και άβολες αλήθειες της ελληνικής ιστορίας. Μικρές αφηγήσεις για γεγονότα που όλοι γνωρίζουμε, αλλά ποτέ δεν συνέβησαν», εκδόσεις Κέδρος, 2023
Όταν πέρασα στο Ιστορικό-Αρχαιολογικό του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το 1999, είχα την τύχη να ξεκινήσω τη φοιτητική μου σταδιοδρομία παρακολουθώντας τα μαθήματα ενός επιφανούς κεντροδεξιού καθηγητή Ιστορίας, του Ιωάννη Κολιόπουλου, ο οποίος μας εντυπωσίαζε με τη βίαιη αποδόμηση των εθνικών μύθων. Πολλά χρόνια αργότερα, τον άκουσα σε μια εκπομπή να αναφέρεται θετικά στον ρόλο των εθνικών μύθων. Δεν πίστευα στα αυτιά μου.
Αμέσως ήρθαν στη μνήμη μου όλα εκείνα τα ειρωνικά σχόλιά του προς τους συμφοιτητές και τις συμφοιτήτριές μου, κάθε φορά που επαναλάμβαναν ένα στερεότυπο δίνοντάς του την ευκαιρία να καταρρίψει άλλον έναν εθνικό μύθο, εισάγοντάς μας βίαια στην επιστήμη της Ιστορίας. Πάντα πίστευα ότι εκείνα τα μαθήματα στάθηκαν καταλυτικά για την πνευματική μου εξέλιξη. Και φυσικά δεν άλλαξα γνώμη, όταν άκουσα τον πρώην καθηγητή μου να «τα γυρίζει», μάλλον στο πλαίσιο δικαιολόγησης ενός δεξιού εθνικού αφηγήματος.
Το πόνημα του φίλου μου, Σταύρου Παναγιωτίδη, μου υπενθύμισε πως, όσο άβολη και αν είναι η αλήθεια, η αυτογνωσία μπορεί να εγγυηθεί με βεβαιότητα την καλύτερη πνευματική ανάπτυξη του ατόμου. Και όταν πρόκειται για συλλογική αυτογνωσία, μπορεί να εγγυηθεί την πολιτική ανάπτυξη μιας κοινωνίας σε πιο στέρεα θεμέλια. Μπορεί να ακούγεται λογική η ιδέα ότι τα συλλογικά τραύματα επουλώνονται και η εθνική αυτοπεποίθηση εξασφαλίζεται με ιστορίες εθνικού μεγαλείου. Δεν είναι, όμως. Αν και πρέπει να είμαστε προσεκτικοί/ες με τις σχετικές αναγωγές, η ψυχανάλυση μας προειδοποιεί: Οι ιδέες μεγαλείου που αναπτύσσει ένα άτομο δεν το σώζουν πάντα από την κατάθλιψη. Μόνο η δεξίωση των παιδικών τραυμάτων και η εξοικείωση με αυτό που υπήρξαμε κάποτε μπορεί να επουλώσει τα παιδικά τραύματα και να μην τους επιτρέψει να κανοναρχούν τη συμπεριφορά μας. Ο Σταύρος Παναγιωτίδης επισκέπτεται όλες τις ιδέες μεγαλείου που κατατρύχουν τους Έλληνες και τις Ελληνίδες και οι οποίες τους βοηθούν να αντιμετωπίσουν τη συλλογική κατάθλιψη, χωρίς όμως να τα καταφέρνουν. Όπως ένα παιδί ωραιοποιεί την παιδική του ηλικία, έτσι και ένας λαός ωραιοποιεί το παρελθόν του, γεγονός που εμποδίζει αμφότερους να συνειδητοποιήσουν ποιοι είναι. Ο συγγραφέας, εκκινώντας από το στέρεο έδαφος της ιστορικής γνώσης, αλλά χωρίς ίχνος διδακτισμού ή ελιτισμού, μας εξηγεί με απλά λόγια γιατί δεν ισχύει το ένα και το άλλο που πιστεύουμε για την αρχαιότητα, το Βυζάντιο και τη σύγχρονη ελληνική ιστορία, επειδή απλώς το έχουμε ακούσει επανειλημμένα από χείλη δημοσιολογούντων.
Ταυτόχρονα, όμως, όπου αυτό καθίσταται δυνατό, μας πληροφορεί για τον τρόπο με τον οποίο παρήχθη το ένα ή το άλλο fake new σε σχέση με την ιστορία μας. Γιατί περί fake news πρόκειται. Παρακολουθούμε τόσο το πώς προέκυψε μια ψεύτικη ιστορία όσο και ποια σκοπιμότητα εξυπηρετούσε. Κι εδώ έγκειται μια ακόμα συνεισφορά αυτού του μικρού εγχειριδίου ιστορικής αυτογνωσίας, το οποίο μπορεί να αποτελέσει όπλο στον πολιτισμικό πόλεμο που έχει ξεσπάσει μεταξύ (ακρο)Δεξιάς και Αριστεράς σχετικά με τον ιστορικό προσανατολισμό της κοινωνίας μας. Απέναντι στη χαμένη ή την ανεύρετη ουτοπία της Αριστεράς, η (ακρο)Δεξιά προωθεί μια «ρετροτοπία» (βλ. Ζίγκμουντ Μπάουμαν), ένα ωραιοποιημένο παρελθόν, καμωμένο από εθνικούς μύθους, που λειτουργεί άλλοτε παραμυθιακά, και άρα καταπραϋντικά απέναντι στην ατομική και συλλογική ανημπόρια, και άλλοτε αποπροσανατολιστικά, σε σχέση με το ποιος φταίει για την ατομική και συλλογική μας ανημπόρια. Οι εθνικοί μύθοι που στηρίζουν τις ιδέες μεγαλείου (είμαστε οι καλύτεροι, οι άλλοι μας χρωστάνε ή μας αδικούν) καθηλώνουν μεγάλο τμήμα του ελληνικού λαού σε αδιέξοδες προσπάθειες να διορθωθεί στο παρόν κάτι που δεν έγινε στο παρελθόν. Για το λόγο αυτό, τους μύθους αυτούς πρέπει να τους καταρρίψουμε. Και ο Σταύρος Παναγιωτίδης έκανε ό,τι του αντιστοιχούσε στο ακέραιο.