Λεωνίδας Καλλιβρετάκης «Το Πολυτεχνείο έξω από το Πολυτεχνείο. Οι αφανείς πρωταγωνιστές της εξέγερσης του 1973», εκδόσεις Θεμέλιο, 2023
Πενήντα χρόνια, μισόν αιώνα, από τη μεγάλη εξέγερση του Νοεμβρίου σηματοδότησε ο φετινός εορτασμός και η φετινή πορεία, που πραγματοποιήθηκαν μέσα στην επίσημη σιωπή και αδιαφορία της πολιτείας για την επέτειο (ίσως ευτυχώς, βέβαια, από μια άποψη).
Τις μέρες αυτού του ορόσημου, ωστόσο, κυκλοφόρησαν κάποια πολύ ενδιαφέροντα βιβλία σχετικά με το Πολυτεχνείο, μεταξύ των οποίων ιδιαίτερο ειδικό βάρος έχει, νομίζω, το βιβλίο του ιστορικού Λεωνίδα Καλλιβρετάκη για «το Πολυτεχνείο έξω από το Πολυτεχνείο».
Το βιβλίο αυτό εισφέρει πλούσιο υλικό και νέες αναγνώσεις για το τι ήταν (και με μια έννοια τι δεν ήταν) το «Πολυτεχνείο». Τι δεν ήταν: μεταξύ άλλων, πρώτον, δεν ήταν μόνο κάτι που συνέβη σε ένα οικοδομικό τετράγωνο, ένα κτίριο, μια αυλή, αλλά κάτι που απλωνόταν σε πολλά μέρη της πόλης. Δεύτερον, δεν ήταν μόνο ένα τριήμερο – ο Καλλιβρετάκης ανοίγει τον φακό του και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις μέρες που ακολούθησαν την καταστολή της εξέγερσης. Προηγουμένως βέβαια έχει αναφερθεί και στα σημαντικά γεγονότα που προηγήθηκαν και αποτέλεσαν αιτία κινητοποίησης, στο διάστημα από την κηδεία του Γεωργίου Παπανδρέου, στις 3 Νοεμβρίου 1968, μέχρι το μνημόσυνό του, λίγες μέρες πριν το Πολυτεχνείο, στις 4 Νοεμβρίου 1973 (αγροτικές και εργατικές κινητοποιήσεις, προβολές των ταινιών «Φράουλες και αίμα» και «Γούντστοκ», κηδεία Σεφέρη, Νομική κ.ά.).
«Αυτό που έκανε το Πολυτεχνείο να γίνει το “Πολυτεχνείο” και όχι μια επανάληψη των προηγουμένων εγχειρημάτων, όχι άλλη μια “Νομική” (έστω και διευρυμένη), δεν είναι εκείνα που συνέβησαν μέσα στο Πολυτεχνείο, αλλά όσα συνέβησαν έξω από αυτό. Αυτά τα γεγονότα είχαν διαφορετική διάρκεια από την κατάληψη του Πολυτεχνείου», υπογραμμίζει ο Καλλιβρετάκης, ο οποίος στην έρευνα και στο βιβλίο του συγκέντρωσε πλήθος επίσημων ντοκουμέντων (από αναφορές της αστυνομίας και καταλόγους νεκρών και τραυματιών μέχρι αρχεία νοσοκομείων και καταθέσεις), δημοσιευμάτων στον Τύπο κ.λπ., ενώ το υλικό αυτό συμπληρώθηκε από προσωπικές συνεντεύξεις με τραυματίες, συγγενείς νεκρών, γιατρούς κ.λπ.
Όσον αφορά τις μέρες του Πολυτεχνείου, ο συγγραφέας αναφέρεται σε όλες τις κινητοποιήσεις και τα γεγονότα που συνέβησαν έξω από το Πολυτεχνείο και στην υπόλοιπη πόλη εκείνες τις ώρες, τόσο από τη σκοπιά των διαδηλωτών όσο και από τη σκοπιά του καθεστώτος όπου χρειάζεται, φτάνοντας στη στιγμή της εισβολής και την άλωση του Πολυτεχνείου. Πέρα από τα στοιχεία για τους νεκρούς (μην ξεχνάμε ότι η προηγούμενη δουλειά του Καλλιβρετάκη έπαιξε κρίσιμο ρόλο για την τεκμηρίωση του θέματος των νεκρών απέναντι στην προσπάθεια κάποιων να ξαναγραφτεί η ιστορία με ξέπλυμα της χούντας), τους τραυματίες και τις συλλήψεις που έγιναν, επιμένει σε πτυχές που πολλές φορές παραβλέπονται (π.χ. το τόσο ιδιαίτερο κεφάλαιο «Αυτοί που άνοιξαν την πόρτα τους», που αναφέρεται σε όσους και όσες βοήθησαν τους φοιτητές και τις φοιτήτριες που κυνηγούσε η αστυνομία και ο στρατός μετά την εισβολή).
Εξαιρετικό ενδιαφέρον, όμως, έχουν και τα κεφάλαια που αναφέρονται στο «μετά», αναδεικνύοντας ότι το «Πολυτεχνείο» δεν τελείωσε με την εισβολή. Για παράδειγμα, το πρωί του Σαββάτου μετά την εισβολή, με κηρυγμένο Στρατιωτικό Νόμο και ενώ το καθεστώς συγκροτούσε Έκτακτο Στρατοδικείο στην Αθήνα και περνούσε όλες τις σχετικές εξουσίες στον αρχηγό των Ενόπλων Δυνάμεων, πραγματοποιήθηκε διαδήλωση στο κέντρο της Αθήνας, στη διασταύρωση Πατησίων και Χαλκοκονδύλη, λίγα μέτρα μακριά από το Πολυτεχνείο, η οποία διαλύθηκε με δακρυγόνα και κλομπ από την αστυνομία. Στέκεται δε ιδιαίτερα στα αιματηρά επεισόδια που έγιναν, επίσης το Σάββατο, στην Πατησίων, από το τέρμα της μέχρι τον ΟΤΕ. Εδώ έχουμε «μία από τις ελάχιστες περιπτώσεις που χάρις κυρίως στις μαρτυρίες πολιτών, εντοπίστηκε και καταδικάστηκε φυσικός αυτουργός για τα εγκλήματα εκείνων των ημερών» (ο ανθυπολοχαγός Λυμπέρης, που καταδικάστηκε σε 25 χρόνια για δύο ανθρωποκτονίες). Ο Καλλιβρετάκης φτάνει μάλιστα την αφήγησή του μέχρι την Πέμπτη 22 Νοεμβρίου, αποτυπώνοντας και το ανθρωποκυνηγητό που κυριάρχησε παντού εκείνες τις μέρες.
Η δικαστική έρευνα έχει πιστοποιήσει 1103 πολίτες τραυματίες – αριθμός που προφανώς στην πραγματικότητα ήταν πολύ μεγαλύτερος, δεδομένου ότι πολλοί/ές δεν νοσηλεύθηκαν ή φυγαδεύτηκαν ή κρύφτηκαν σε σπίτια κ.λπ., εν ολίγοις δεν καταγράφηκαν. Η στατιστική επεξεργασία ανάλογα με την απασχόληση, την ηλικία, τον τρόπο και τον χρόνο τραυματισμού κ.λπ. προσφέρει πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με τη σύγκρουση του Πολυτεχνείου.
Ένα κρίσιμο βιβλίο, που αποτυπώνει όλες τις πολύμορφες διαστάσεις της μεγάλης εξέγερσης, δίνοντας και το νόημα που τους αξίζει σε στοιχεία που συχνά ξεχνιούνται, υποτιμούνται, παραγνωρίζονται. Αυτά τα γεγονότα και αυτούς τους αφανείς πρωταγωνιστές θέλει να αναδείξει ο Καλλιβρετάκης. Όπως άλλωστε γράφει ο ίδιος, «αυτοί οι, ανώνυμοι στην πλειονότητά τους, άνθρωποι, που αποτελούν την πραγματική “γενιά του Πολυτεχνείου”, περιμένουν ακόμη να γραφτεί η ιστορία τους».
«Πολυτεχνείο 1973. Το αίμα το αδικαίωτο ποτέ δεν ησυχάζει - Η εξέγερση μέσα από καταθέσεις συγγενών νεκρών, τραυματιών και αυτοπτών μαρτύρων. Αστυνομικά ντοκουμέντα για τους νεκρούς και τους τραυματίες», επιμέλεια, εισαγωγικά κείμενα: Ιερώνυμος Λύκαρης, εκδόσεις Καστανιώτη, 2023
Το ψευδώνυμο «Ιερώνυμος Λύκαρης» κρύβει έναν άνθρωπο που, όπως με σαφήνεια διατυπώνεται στην «Εισαγωγή» του βιβλίου, συμμετείχε στην εξέγερση του Πολυτεχνείου. Ο συγγραφέας ξεκίνησε, λοιπόν, μια δουλειά πέντε ετών (με αφορμή την αναζήτηση πραγματολογικού υλικού για ένα μυθιστόρημα), καρπός της οποίας είναι το βιβλίο αυτό. Εδώ, ο Λύκαρης βουτάει ξανά στα πρακτικά της πρώτης δίκης για το Πολυτεχνείο, το 1975, αλλά και της δεύτερης, που έγινε το 1977, όταν ο Άρειος Πάγος έκανε δεκτές τις αιτήσεις αναίρεσης επτά καταδικασθέντων στην πρώτη δίκη και η οποία οδήγησε σε μια απόφαση που, όπως θυμίζει ο συγγραφέας, «προκάλεσε σάλο. Για τρεις τα 25 χρόνια φυλάκισης έγιναν αθώωση, για έναν το τρις ισόβια έγινε 18 μήνες […] πρόκειται για την πρώτη κραυγαλέα αμφισβήτηση της εξέγερσης».
Επιπλέον, ο Λύκαρης επιστρέφει και σε απόρρητα αστυνομικά έγγραφα και σε αρχεία νοσοκομείων και κλινικών, θυμίζοντας, μεταξύ άλλων, την κτηνωδία που επικράτησε στο (τότε) Ρυθμιστικό, όπου είχαν μεταφερθεί οι περισσότεροι τραυματίες και όπου, σύμφωνα με τον εισαγγελέα Τσεβά, «η ανθρώπινη βαρβαρότης έδειξε το αληθές προσωπείον της […] οι τραυματίαι δεν απετέλουν εκεί αντικείμενον περιθάλψεως και μερίμνης, αλλά στόχον καννιβαλικών εκδηλώσεων εκ μέρους αστυνομικών υπαλληλων».
Με βάση όλο αυτό το υλικό, ο συγγραφέας συνθέτει μια εκτενή και δυνατή αφήγηση των ημερών εκείνων, που αποκαλύπτει τόσο το μεγαλείο της εξέγερσης όσο και τη βαναυσότητα και τη δολοφονική διάθεση του χουντικού καθεστώτος απέναντί της (είναι χαρακτηριστικό ότι, όπως διαβάζουμε, τις μέρες του Πολυτεχνείου ο στρατός έριξε 324.000 σφαίρες, μέσα σε λιγότερο από 40 ώρες, ενώ η αστυνομία κατανάλωσε 24.000 σφαίρες).
Όπως λέει και ο συγγραφέας, «το βιβλίο αυτό δεν είναι ένα χρονικό της τριήμερης εξέγερσης […] δεν είναι η ιστορία του σκανδάλου των δύο δικών, στην οποία θα μπορούσαμε να δώσουμε και τον τίτλο “Έγκλημα και Ατιμωρησία”. Είναι ένα βιβλίο που επιχειρεί να ανασύρει από τη λησμοσύνη την αυθεντική αλήθεια της φωνής των αφανών μαχητών της εξέγερσης, που μίλησαν για την πιο σημαντική στιγμή της ζωής τους, μέσα από τις λίγες παραγράφους μιας κατάθεσης σε δικαστήριο, και μετά σιώπησαν». Ενώ η Μαριάννα Τζιαντζή στο επίμετρό της, προσθέτει ότι «ο Ιερώνυμος Λύκαρης προσπαθεί να ξεσκεπάσει τα πέπλα της παραπληροφόρησης, της σκόπιμης διαστρέβλωσης, να συνθέσει τις ψηφίδες της ιστορικής αλήθειας».
Είναι ισχυρή η άποψη, το λέει και ο τίτλος του βιβλίου, ότι η εξέγερση του Πολυτεχνείου, οι αγωνιστές και οι αγωνίστριές της που πάλεψαν, ρίσκαραν, σκοτώθηκαν, τραυματίστηκαν, συλλήφθηκαν, δεν έχουν δικαιωθεί. Από εκεί και ύστερα, βέβαια, τι ακριβώς θα σήμαινε αυτή η δικαίωση είναι ένα πολιτικό κυρίως ερώτημα και μια συζήτηση που ίσως δεν θα μπορέσει να κλείσει ποτέ.
Δημήτρης Παπαχρήστος «Δεν αδειάζουμε να πεθάνουμε», εκδόσεις Τόπος, 2023
Ο Δημήτρης Παπαχρήστος διατηρούσε ημερολόγιο, τις μέρες του Πολυτεχνείου, όπως είπε πρόσφατα σε συνέντευξή του στην «Αυγή», αλλά το έχει χάσει. Οπότε οδηγήθηκε στην εναλλακτική λύση: σκάλισε τη μνήμη του, πενήντα χρόνια μετά, και έγραψε ένα λογοτεχνικό αφήγημα, εκατό και κάτι σελίδων, που περιγράφει τις τελευταίες ώρες πριν την είσοδο του τανκ και αμέσως μετά την έξοδο των φοιτητών από τον χώρο του Πολυτεχνείου. Περιγράφει την είσοδο του τανκ, την πόρτα που έπιασε τα πόδια της Πέπης (Ρηγοπούλου), τη Μερσεντές του Πρύτανη που την τσούλησαν μπροστά από το τανκ για να του ανακόψουν την πορεία, το πώς το τανκ κατευθύνθηκε προς τη Σχολή Καλών Τεχνών, το πώς μπήκαν αμέσως μετά στρατός και αστυνομία μέσα, το πώς οι φοιτητές άρχισαν να στριμώχνονται στην έξοδο και να βγαίνουν προσπαθώντας να αποφύγουν τη σύλληψη. Αλλά και το πώς ο ίδιος ο Παπαχρήστος, αφού γλύτωσε από τα χέρια ενός αξιωματικού, βρέθηκε στη Στουρνάρη, δίπλα στις σχολές Πάλμερ, τρύπωσε σε μια πολυκατοικία και πήγε στον τέταρτο όροφο, βγήκε στον ακάλυπτο, είδε κάποιο φως από κάτω στον τρίτο και κρεμάστηκε από μια τέντα για να πηδήξει στο μπαλκόνι του.
Το αφήγημα αυτό είναι λογοτεχνικό, πετάγεται από το τότε στο τώρα για να σχολιάσει τον περίπατο του Μπακογιάννη και επανέρχεται στο τότε, για να πεταχτεί κάθε τόσο σε ένα εμβληματικό για ορισμένες παρέες -και του Παπαχρήστου- χώρο, το καφενείο «Μουριά» στην Καλλιδρομίου, όπου μαζεύονταν και μαζεύονται διαχρονικά τα Σάββατα μερικοί από τους πρωταγωνιστές των γεγονότων. Ανάμεσά τους και κάποιοι που δεν ζουν πια όπως ο Γληνός ή ο καλλιτέχνης αλλά και χτίστης Αντώνης Ταβάνης, ο οποίος έσπρωξε μερικούς από αυτούς να αγοράσουν στο Λαύκο Πηλίου ερείπια τα οποία μετά τα ξαναέχτιζε εκείνος πέτρα πέτρα.
Πέρα από τον ίδιο τον Παπαχρήστο, αφηγητές είναι δύο νέοι της εποχής, ο Κοκόλας και ο Στέλιος, ο πρώτος φοιτητής στην Αθήνα, ο δεύτερος στη Θεσσαλονίκη, που ποιητική αδεία επιστρέφουν από τον Άδη και διηγούνται τα καθέκαστα. Όλα τα μικρά ονόματα που αναφέρονται στο κείμενο είναι αληθινά, πραγματικών πρωταγωνιστών των ημερών εκείνων, των οποίων τα πλήρη ονοματεπώνυμα -καμιά τριανταπενταριά- παρατίθενται στο τέλος. Από τον Λευτέρη Τζιόλα και τον Διονύση Μαυρογένη μέχρι τον Κώστα Λαλιώτη, τον Παναγιώτη Λαφαζάνη, την Τόνια Μοροπούλου, την Ιωάννα Καρυστιάνη.
Ολύμπιος Δαφέρμος «Μιλώ στα παιδιά μου για τη χούντα και το Πολυτεχνείο», εκδόσεις Τόπος, 2023
Ένα από τα ονοματεπώνυμα που αναφέρονται στο βιβλίο του Δημήτρη Παπαχρήστου είναι βέβαια και του Ολύμπιου Δαφέρμου, μέλους τότε της συντονιστικής επιτροπής της κατάληψης του Πολυτεχνείου. Ο Ολύμπιος Δαφέρμος έγραψε και αυτός ένα βιβλίο, το οποίο ωστόσο απευθύνεται στα παιδιά. Μέσα σε 60 σελίδες ένα παιδί λ.χ. που φοιτά στο Γυμνάσιο ή τελειώνει το δημοτικό, μαθαίνει βασικά στοιχεία για την περίοδο της δικτατορίας και, σταδιακά, αντλεί πληροφορίες και μια βασική γνώση. Το βιβλίο είναι γραμμένο με το σύστημα των ερωταπαντήσεων. Ερωτήσεις ταυτόχρονα αθώες και έξυπνες, προκαλούν απαντήσεις κατανοητές και όχι απλοϊκές. Ο Ολύμπιος Δαφέρμος ξεκινάει από τα πολύ βασικά, τι είναι χούντα, τι είναι πραξικόπημα, τι είναι εξορία, τι είναι λογοκρισία και συνεχίζει με πιο σύνθετα ερωτήματα, όπως γιατί η χούντα φυλάκιζε κόσμο, πώς κυκλοφορούσαν τα νέα μέσα σε ένα καθεστώς λογοκρισίας, τι έκανε η χούντα στο δημόσιο τομέα -απολύσεις πανεπιστημιακών αλλά και υπαλλήλων, επίσης δημάρχων, διάλυση κομμάτων, συνδικάτων, συλλόγων κ.λπ.- ποιες απαγορεύσεις υπήρχαν στον χώρο της διακίνησης των βιβλίων, πώς αντιδρούσε ο κόσμος, ποιες αντιστασιακές ενέργειες γίνονταν και πολλά άλλα. Ο Ολύμπιος Δαφέρμος περιγράφει και ευφάνταστους τρόπους με τους οποίους αντιδρούσαν κάποιοι, όπως τοποθέτηση μαγνητοφώνων σε κεντρικούς δρόμους που έπαιζαν, μέχρι να έρθει η αστυνομία να τα μαζέψει, ηχογραφημένα συνθήματα κατά της χούντας. Περιγράφει όμως και τα βασανιστήρια, τους τόπους όπου πραγματοποιούνταν, επίσης μιλάει για τα πλήθη που συνέρρευσαν στις κηδείες του Γεωργίου Παπανδρέου και του Γιώργου Σεφέρη, εκδηλώνοντας έτσι τη δυσαρέσκειά τους για τη δικτατορία, για τους μαθητές στο Παναθηναϊκό Στάδιο που χειροκροτούσαν συνέχεια για να μην αφήσουν τον δικτάτορα Παπαδόπουλο να μιλήσει, για τους τοπικούς φοιτητικούς συλλόγους, όπως ο Σύλλογος Κρητών Σπουδαστών που είχαν σημαντική αντιστασιακή δραστηριότητα. Και μιλάει βέβαια για τη σταδιακή κινητοποίηση των φοιτητικών συλλόγων των σχολών που ζητούσαν ελεύθερες φοιτητικές εκλογές, κινητοποίηση που σταδιακά αλλά και γρήγορα, εντέλει, οδήγησε στην εξέγερση του Πολυτεχνείου.
Ένα σημαντικό βιβλίο-οδηγός για μια πρώτη προσέγγιση της περιόδου της δικτατορίας από το παιδί αλλά και μια σύνοψη των σημαντικότερων γεγονότων που βοηθάει, ακόμη και έναν ενήλικα, να θυμηθεί ή να γνωρίσει και κάποιες αθέατες και λιγότερο γνωστές πτυχές των γεγονότων της περιόδου, με τρόπο απλό, κατανοητό, με όλες τις αρετές σαφήνειας και επικέντρωσης στα ουσιώδη που έχει μια βαθιά, βιωμένη γνώση.
Σταύρος Λυγερός «Η εξέγερση του Πολυτεχνείου. Μια ξεχασμένη κατάθεση», εκδόσεις Πατάκη, 2023
Ο δημοσιογράφος Σταύρος Λυγερός υπήρξε μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής του Πολυτεχνείου - αναφέρεται και εκείνος, βέβαια, στο αφήγημα του Δημήτρη Παπαχρήστου. Ήταν εκπρόσωπος της Φυσικομαθηματικής Σχολής. Ήδη το 1977 δημοσίευσε ένα δίτομο έργο με εκδότη την Εκδοτική Ομάδα Εργασία με τίτλο «Φοιτητικό κίνημα και ταξική πάλη στην Ελλάδα - Από τις προσφυγές στα πρωτοδικεία στην εξέγερση του Πολυτεχνείου». Τώρα πραγματοποίησε μια «μετεγγραφή-διασκευή», όπως ο ίδιος την αποκαλεί, του κειμένου εκείνου. Ο λόγος είναι ότι το κείμενο ήταν γραμμένο στην «ξύλινη» γλώσσα της εποχής αλλά και ότι υπήρχαν αναφορές που τότε είχαν κάποια σημασία, σήμερα όμως δεν έχουν. Αφαιρώντας λοιπόν κάποια τέτοια στοιχεία και προσαρμόζοντας τη γλώσσα, επαναφέρει το βιβλίο εκείνο στις μέρες μας, δηλώνοντας ευθύς εξαρχής ότι δεν άλλαξε τίποτα ως προς την ουσία των γεγονότων και την ερμηνεία τους, τότε, την οποία προσυπογράφει και σήμερα.
Το βιβλίο επικεντρώνεται στο φοιτητικό κίνημα, όπως ξεκινάει από το 1972 με το αίτημα ελεύθερων φοιτητικών εκλογών, την εκλογή επιτροπών που είχαν σκοπό να προωθήσουν αυτό το αίτημα και τις προσφυγές στα πρωτοδικεία, την ώρα που το καθεστώς ήθελε να νομιμοποιήσει τα διορισμένα διοικητικά συμβούλια μέσω νόθων εκλογών. Και φτάνει μέχρι το Πολυτεχνείο, όπου περιγράφει γλαφυρά και με λεπτομέρειες τις θέσεις των διαφόρων τάσεων στη συντονιστική επιτροπή, όπως και τις κρίσιμες συνεδριάσεις της.
Βασική θέση του Σταύρου Λυγερού είναι ότι το Πολυτεχνείο μπορεί να μην έριξε τη χούντα, αλλά ανέτρεψε το πείραμα Μαρκεζίνη. Αν το σχέδιο αυτό προχωρούσε, θα δημιουργούνταν μια επίφαση δημοκρατικών εκλογών, με εκλεγμένο πρωθυπουργό περιορισμένων εξουσιών και αιώνιο πρόεδρο τον Παπαδόπουλο, θα επερχόταν δηλαδή η λεγόμενη «ομαλοποίηση», ώστε και οι πιέσεις από το εξωτερικό για εκδημοκρατισμό να μειωθούν και το καθεστώς να μακροημερεύσει. Όσο για την ανατροπή του Παπαδόπουλου από τον Ιωαννίδη, που έπαιξε ρόλο και στην τραγωδία της Κύπρου, δεν έγινε λόγω του Πολυτεχνείου αλλά σχεδιαζόταν, όπως έχει προκύψει από την έρευνα, αρκετό διάστημα πριν τα γεγονότα του Νοέμβρη.