Φωτογραφία: Μπάμπης Λουιζίδης
Διαδρομές και αναστοχασμοί μιας ιδιαίτερα επιδραστικής σκέψης και παρουσίας
Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Angelus Novus ένα βιβλίο με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, υπό τον γενικό τίτλο «Η παραγωγή του αστικού χώρου ως κοινωνικό και πολιτικό διακύβευμα. Αφηγήσεις από την Ελλάδα της μεταπολεμικής ανάπτυξης». Πρόκειται για μια συλλογή κειμένων της Μαρίας Μαντουβάλου, καθώς και κειμένων που έχει γράψει σε συνεργασία με τις Μαρία Μαυρίδου, Ντίνα Βαΐου, Λουίζα Μάρθα και Ευαγγελία Μπαλλά. Το βιβλίο περιλαμβάνει μια επιλογή 15 κειμένων, γραμμένων από το 1971 ως το 2008, τα οποία συνοδεύονται από δύο καινούργια κείμενα που μας φέρνουν στο σήμερα: ένα της ίδιας της Μαρίας Μαντουβάλου και ένα της επιμελητικής ομάδας.
Η Μαρία Μαντουβάλου σπούδασε αρχιτεκτονική στο ΕΜΠ (1958-1963), πολεοδομία και κοινωνιολογία στο Παρίσι και διαθέτει διδακτορικό δίπλωμα από το πανεπιστήμιο Paris V Sorbonne. Από το 1974 έως το 2007 ήταν μέλος ΔΕΠ της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ με εξαιρετικά μεγάλο και σημαντικό διδακτικό και ερευνητικό έργο και πανεπιστημιακή παρουσία. Σήμερα είναι ομότιμη καθηγήτρια της Σχολής. Επιπλέον, έχει υπάρξει ενεργό μέλος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων (ΣΑΔΑΣ) και έχει διατελέσει μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής του Οργανισμού Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας (ΟΡΣΑ) (1993-1996 και 2010-2012).
Η συγκεντρωτική έκδοση των κειμένων αυτών αποτυπώνει ιδέες, γενεαλογίες και εσωτερικά νήματα μιας ιδιαίτερα επιδραστικής σκέψης για τα ζητήματα της πόλης και του χώρου στην Ελλάδα. Συνδετικό στοιχείο είναι η παραδοχή ότι οι διαδικασίες παραγωγής του χώρου αντανακλούν αλλά και καθορίζουν σημαντικές πλευρές των κοινωνικών σχέσεων σε πολλά επίπεδα. Οι αφηγήσεις από την Ελλάδα της μεταπολεμικής ανάπτυξης εμβαθύνουν επιλεκτικά και σε διαφορετικές συγκυρίες –από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα– στην κατανόηση των σύνθετων διαδικασιών παραγωγής του αστικού χώρου. Η αστικοποίηση, η αυτοστέγαση, η αυθαίρετη και η εκτός σχεδίου δόμηση, η αντιπαροχή και η πολυκατοικία, οι αστικές αναπλάσεις, συνυφαίνονται με θεσμούς και πολιτικές, κοινωνικές σημασίες και πρακτικές, τυπικά και άτυπα δίκτυα, φανερές και άδηλες όψεις, επαγγέλματα, οικογενειακές δομές, σχέσεις εξουσίας και συμφέροντα, αντιφάσεις, συγκυρίες και ενδεχομενικότητες.
Εμβαθύνοντας στη «μελέτη της πόλης»
Το έργο της Μαρίας Μαντουβάλου εντάσσεται στη συγκρότηση του πεδίου της «μελέτης της πόλης». Προτείνει τρόπους και προσεγγίσεις ανάγνωσης του αστικού χώρου, όρους, έννοιες και μεθοδολογικά εργαλεία που εμπλουτίζουν τη συζήτηση για τις διαχρονικές αντιφάσεις και τα αδιέξοδα του σχεδιασμού στην Ελλάδα. Ιδιαίτερα, καθώς ανατρέπουν τη θεώρηση του σχεδιασμού ως ενός αμιγώς τεχνοκρατικού, επιστημονικού και αποπολιτικοποιημένου πεδίου, εν πολλοίς αποσυνδεδεμένου από την κοινωνία. Πρόκειται για μια ρητή μεθοδολογική και επιστημολογική επιλογή να «τοποθετηθεί ο σχεδιασμός στο ευρύτερο κοινωνικό γίγνεσθαι», σε άμεση συνάρτηση με κοινωνικές δυναμικές, πρακτικές και διαδικασίες. Κατ’ επέκταση, η επιλογή αυτή συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας σκέψης και στάσης απέναντι στα πράγματα, η οποία αναδεικνύει την ανάπτυξη του αστικού χώρου ως κρίσιμο κοινωνικό και πολιτικό διακύβευμα.
Γιατί γη και οικοδομή; Γιατί σήμερα;
Το εγχείρημα της συστηματοποίησης της ανάγνωσης του αστικού χώρου μέσα από κείμενα της Μαρίας Μαντουβάλου αποκτά ιδιαίτερη σημασία κατά την τρέχουσα συγκυρία για τρεις τουλάχιστον λόγους:
Πρώτο, η κεντρική σημασία που έχουν αποκτήσει τα ζητήματα γης, ιδιοκτησίας, κατοικίας, ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων και ανάπτυξης του αστικού αστικού χώρου για την παγκόσμια οικονομία, στο πλαίσιο κυρίαρχων πολιτικών του νεοφιλελευθερισμού σε μια πληθώρα εκφάνσεων: Από τις τυπικές και άτυπες μορφές της παγκόσμιας αστικοποίησης, τις διαδικασίες ιδιωτικοποίησης και εμπορευματοποίησης του χώρου, τη χρηματιστικοποίηση της κατοικίας και τις διαφοροποιημένες επενδύσεις μιας διεθνοποιούμενης κτηματαγοράς, τα φαινόμενα εξευγενισμού και τουριστικοποίησης στα κέντρα των πόλεων, τις περιφράξεις και τις υφαρπαγές μέχρι τις αναπτυξιοκρατικές χωρικές πολιτικές ανταγωνισμού, επιχειρηματικότητας και προσέλκυσης επενδύσεων. Οι παγκόσμιες αυτές τάσεις μοιάζουν να συνυφαίνονται με επιταχυνόμενες και εντεινόμενες κρίσεις, αναδεικνύοντας κοινωνικά και πολιτικά διακυβεύματα.
Δεύτερο, οι κρίσιμες μεταλλαγές στο «σύστημα γης και οικοδομής» στην Ελλάδα. Τα κείμενα που έχουν επιλεχθεί αναλύουν μια περίοδο γενικής «ανάπτυξης», εκκινούν από το δεύτερο μισό του 20ού αι. μέχρι το πέρασμα στον 21ο αι. και φτάνουν στη συγκυρία της Ολυμπιάδας του 2004, ακουμπώντας στο κρίσιμο σημείο καμπής της «Κρίσης». Τα δεδομένα που έχουν διαμορφωθεί σήμερα, είκοσι χρόνια μετά την Ολυμπιάδα της Αθήνας και περισσότερο από μία δεκαετία εντατικών «θεσμικών μεταρρυθμίσεων» στο σύστημα χωρικού σχεδιασμού και στην περιβαλλοντική προστασία (εντός και εκτός των «καθεστώτων μνημονίων») μοιάζουν να συγκροτούν μια ριζικά διαφορετική συνθήκη. Η εμπέδωση νεοφιλελεύθερων προτύπων σχεδιασμού και ανάπτυξης του χώρου, οι νέες αναπλάσεις και αναπτύξεις στον αστικό, περιαστικό και εξωαστικό χώρο, οι μεταλλασσόμενες δυναμικές της κτηματαγοράς, το φθίνον κτιριακό απόθεμα της μεταπολεμικής περιόδου και οι ενεργειακές προκλήσεις του, οι εντεινόμενες ανισότητες στην πρόσβαση στην κατοικία, οι συνεχιζόμενες πολιτικές για την αυθαίρετη και την εκτός σχεδίου δόμηση, η εκρηκτική ανάπτυξη του αστικού τουρισμού, κ.ο.κ., συνιστούν σημαντικές αλλαγές στις κοινωνικές σχέσεις γύρω από τη γη, την ιδιοκτησία και την κατοικία. Παραπέμπουν σε αυτό που η Μαρία Μαντουβάλου περιγράφει ως μια «αλλαγή σελίδας» στην πορεία ανάπτυξης του χώρου στην Ελλάδα.
Τρίτο, η σημασία μιας συστηματικής ιστοριογραφικής προσέγγισης σε μεταβαλλόμενες συνθήκες παραγωγής και πρόσβασης στη γνώση. Στην τρέχουσα συγκυρία, οι διαδικασίες παραγωγής και πρόσβασης στη γνώση εντός και εκτός πανεπιστημίου τείνουν να προσαρμόζονται ολοένα περισσότερο στις ανάγκες της αγοράς και να ενσωματώνουν τις αρχές του ανταγωνισμού, της επιχειρηματικότητας, της εμπορευματοποίησης της γνώσης, παράλληλα με καίριες νεοφιλελεύθερες μεταλλαγές στον χαρακτήρα του δημόσιου πανεπιστημίου. Σε μια εποχή πληθωρικής παραγωγής γνώσης, εύκολης πρόσβασης σε μια πλειάδα πηγών και αναλύσεων και τεχνολογικών ανατροπών, εγχειρήματα όπως αυτό βοηθούν στην κατανόηση νοημάτων, νημάτων σκέψης, γενεαλογιών και συσχετισμών γύρω από τη συνθετότητα των πόλεων, των μετασχηματισμών τους, των αντιλήψεων και των πολιτικών γι’ αυτές.
Αναζητώντας προοπτικές
Κατά την πρόσφατη συγκυρία καταγράφεται ένα σημαντικό και ανανεωμένο ενδιαφέρον, εγχώριο και διεθνές, για την περίοδο της μεταπολεμικής ανάπτυξης στην Ελλάδα, για την πολυκατοικία, την αντιπαροχή – τόσο για τις διαδικασίες που παρήγαγαν τον αστικό χώρο, ιδιαίτερα την Αθήνα, όσο και για τις προκλήσεις του δομημένου περιβάλλοντος και του κτιριακού αποθέματος σήμερα. Το ενδιαφέρον αυτό κινείται σε πολλαπλά πεδία: από την έρευνα και την ιστοριογραφία της αρχιτεκτονικής και της πόλης μέχρι τη νέα αναθεωρητική ματιά στις προσεγγίσεις της ιστορίας που συγκροτήθηκαν κατά τη Μεταπολίτευση, από τις εικαστικές τέχνες και τις επενδύσεις μέχρι τις ευρωπαϊκές κατευθύνσεις για την οικοδόμηση και την ανακαίνιση, τη χάραξη και άσκηση αστικών πολιτικών, την κινηματική δράση.
Οι «αφηγήσεις από την Ελλάδα της μεταπολεμικής ανάπτυξης» αναδεικνύουν την ανάπτυξη του αστικού χώρου ως κοινωνικό και πολιτικό διακύβευμα μέσα από μια γενεαλογική προσέγγιση. Συμβάλλουν στην πληροφόρηση και κατανόηση σύγχρονων χωρικών και περιβαλλοντικών προκλήσεων, καθώς και των τρόπων με τους οποίους αναπτύσσεται και ρυθμίζεται ο χώρος και ασκείται ο χωρικός σχεδιασμός – τόσο διαχρονικά όσο και στην τρέχουσα συγκυρία. Εκεί έγκειται και το πολιτικό ενδιαφέρον του βιβλίου. Καταδεικνύει μια διαχρονική δυσκολία κατανόησης των χωρικών σχέσεων και μια αδυναμία διαμόρφωσης πολιτικών και αιτημάτων που να ανταποκρίνονται σε πραγματικά διακυβεύματα. Σήμερα, στην εποχή των σαρωτικών κοινωνικών ανατροπών και των σωρευτικών κρίσεων, η συγκρότηση μιας τέτοιου τύπου αντίληψης είναι κρίσιμη για την επεξεργασία προοδευτικών προτάσεων με κοινωνικό και οικολογικό πρόσημο για παρεμβάσεις στην πόλη και για τη ρύθμιση του χώρου για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, για την ενεργειακή μετάβαση, για την κοινωνική δικαιοσύνη και συνοχή, για την αναζήτηση εναλλακτικών χωρικών και αναπτυξιακών προοπτικών.
* Η επιστημονική επιμέλεια του βιβλίου έγινε από τις/τους: Φερενίκη Βαταβάλη, ερευνήτρια ΕΚΚΕ, Γιώργο Πατρίκιο, επίκ. καθηγητή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΔΠΘ, Λουκά Τριάντη, επίκ. καθηγητή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΑΠΘ, και Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου, δρ αρχιτέκτονα-πολεοδόμο Υπουργείο Τουρισμού.
Βιβλιοπαρουσίαση
Η παρουσίαση του βιβλίου θα πραγματοποιηθεί την Πέμπτη 14 Δεκεμβρίου, στις 6 μ.μ.
στην αίθουσα Καυταντζόγλου, κτίριο Αβέρωφ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ (Πατησίων 42, Αθήνα).
Για το βιβλίο θα μιλήσουν οι: Κωστής Χατζημιχάλης, ομότιμος καθηγητής, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τάσος Σακελλαρόπουλος, ιστορικός, υπεύθυνος των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη και Πέννυ Κουτρολίκου, αναπληρώτρια καθηγήτρια, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ.