«Όχι στις εξορύξεις, ναι στη ζωή» (σύνθημα των διαδηλώσεων, 23/10/23-28/11/23)
Ο Παναμάς από τις 23 του περασμένου Οκτώβρη έζησε μια πρωτοφανή σύγκρουση με επίκεντρο τις εξορύξεις, που μετασχηματίστηκε σε πολιτική κρίση. Αφετηρία ήταν νέο συμβόλαιο της κυβέρνησης με τη θυγατρική μεγάλης καναδικής εξορυκτικής εταιρείας για δημιουργία εξόρυξης χαλκού, τη μεγαλύτερη στη Κεντρική Αμερική. Οι μαζικές διαδηλώσεις που ακολούθησαν, μεταξύ άλλων, παρέλυσαν τη χώρα. Τελικά, στις 28 Νοεμβρίου το Ανώτατο Δικαστήριο έκρινε το συμβόλαιο–νόμο αντισυνταγματικό. Η νίκη των αγώνων γιορτάστηκε στους δρόμους.
Καταρχάς το συμβόλαιο-νόμος προβλέπει ως τοποθεσία της εξόρυξης χαλκού το οικοσύστημα του δάσους Ντονόσο, διάρκεια εκμετάλλευσης 20 χρόνια και δυνατότητα ανανέωσης των δικαιωμάτων εξόρυξης για άλλα τόσα και έλεγχο από την εταιρεία του υπάρχοντος λιμανιού. Επί πλέον, η τεχνολογία που θα χρησιμοποιηθεί είναι, πλέον γνωστό, ιδιαίτερα επικίνδυνη για το περιβάλλον και την υγεία των ανθρώπων.
Στις 20 Οκτωβρίου η Βουλή υπερψηφίζει τη νομοθέτηση του συμβολαίου με συντριπτική πλειοψηφία (μόνο 6 ανεξάρτητοι βουλευτές καταψήφισαν), με συνοπτικές διαδικασίες δύο ημερών, αγνοώντας τις ενστάσεις κοινωνικών οργανώσεων και επτά μήνες πριν τη λήξη της θητείας της (βουλευτικές εκλογές 5/5/2024}. Τρείς μέρες μετά ξεκινούν οι διαδηλώσεις που συνέπεσαν με τη «βδομάδα κλίματος» στην πόλη του Παναμά (Εποχή, 11/11/23).
Να επισημανθεί ότι αν και η κλιματική κρίση είναι παρούσα στη χώρα και πλήττει ήδη, μεταξύ άλλων, τη «χρυσοφόρο» διώρυγα του Παναμά1, του οποίου η στάθμη του νερού έχει υποχωρήσει (ανομβρία), με συνέπεια τη διακοπή αρκετών δρομολογίων πλοίων. Εν τούτοις, η Βουλή συζήτησε για πρώτη φορά το ζήτημα της προστασίας του περιβάλλοντας με αφορμή τις διαδηλώσεις.
Οι μαζικές, μαχητικές και κυρίως επίμονες και καθημερινά διευρυνόμενες κοινωνικά διαδηλώσεις που συνοδεύτηκαν από μπλόκα εθνικών δρόμων, απεργίες αρκετών εργασιακών κλάδων, δασκάλων, καθηγητών–τριών σχολείων και πανεπιστημίων επεκτάθηκαν –για πρώτη φορά– σε όλη σχεδόν τη χώρα, με κεντρική διεκδίκηση τη μη εφαρμογή του πρόσφατου νόμου, αλλά και την ακύρωση όλων των παραχωρήσεων για εξορύξεις στην περιοχή του δάσους Ντινόστο. Δεν κόπασαν για πάνω από ένα μήνα (23/10 – 28/11/2023) παρά τη σκληρή κρατική βία που αντιμετώπισαν (4 νεκροί, δεκάδες τραυματίες, πάνω από 1.000 συλλήψεις).
Από την άλλη πλευρά, η κυβέρνηση μέσω του υπουργού Οικονομίας, αν και προσπάθησε να εκφοβίσει την κοινωνία αναγγέλλοντας περικοπές στον προϋπολογισμό του 2024 λόγω διαφυγόντων εσόδων που προκλήθηκαν από το κλείσιμο εθνικών οδών κλπ, δεν τα κατάφερε. Στη συνέχεια, μετά την αποτυχημένη πρόταση βελτίωσης των οικονομικών ωφελειών για τη χώρα του συμβολαίου, που καταγγέλλεται ως ληστρικό και η ανανέωση της παραχώρησης ως αποικιοκρατική λογική, αναγκάστηκε να κάνει ένα βήμα πίσω: ο πρόεδρος της χώρας υπέγραψε νέο νόμο που απαγορεύει μελλοντικά την παραχώρηση άδειας εξόρυξης μετάλλων. Ωστόσο, οι διαδηλωτές-τριες, ιδιαίτερα οι ιθαγενείς λαοί που έχουν πικρές εμπειρίες από σχετικούς νόμους που ψηφίστηκαν για τις περιοχές τους αλλά ποτέ δεν εφαρμόστηκαν, δεν πείστηκαν και συνέχισαν τον πολύμορφο και τελικά νικηφόρο αγώνα τους.
Πρόσφατη έρευνα του Διεθνούς Κέντρου Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών (CIEPS) καταγράφει: 2 στα 3 άτομα δίνουν προτεραιότητα στο περιβάλλον από την οικονομική μεγέθυνση, το 93% θεωρούν ότι η προστασία του περιβάλλοντος είναι το κύριο χαρακτηριστικό της ευζωίας, ενώ το 50% καλεί το κράτος να επενδύσει σε αυτόν το στόχο και με την τροποποίηση του εθνικού προϋπολογισμού.
Αυτό που εξέπληξε σχετικούς/ές αναλύτριες/τές είναι ότι αυτή η σύγκρουση συνέβη σε μια χώρα που ενώ για 10ετίες είχε πολιτική σταθερότητα και απουσία ουσιαστικά πολιτικών συγκρούσεων, παρά τις μεγάλες κοινωνικές ανισότητες, τον τελευταίο ενάμιση χρόνο γνωρίζει δύο από τις μεγαλύτερες κινητοποιήσεις της ιστορίας της: η πρώτη, τον Ιούλιο του 2022, μετά την αύξηση των τιμών των τροφίμων και της ενέργειας και τον Οκτώβρη του 2023, την πρόσφατη. Ας ανατρέξουμε συνοπτικά στο πριν και μετά την πανδημία, για να κατανοηθούν καλύτερα οι κοινωνικές αλλαγές που έχουν επέλθει.
Πριν την πανδημία, για αρκετά χρόνια (2004–2018) η οικονομία είχε μέσο όρο μεγέθυνσης 7% (3,3% η υπόλοιπη Λατινική Αμερική) με τις κοινωνικές ανισότητες ασάλευτες στα ύψη που έπλητταν κυρίως την πλειοψηφία των ιθαγενών, αγροτών, λαϊκών στρωμάτων. Οι εξορυκτικές δραστηριότητες συμμετείχαν στο ΑΕΠ 2,42% (2018). Η πανδημία, και κυρίως η διαχείρισή της, είχε ως αποτέλεσμα την πτώση του ΑΕΠ κατά 17,9%, την αύξηση της φτώχειας και την κατά πολύ χειροτέρευση της ζωής των κατώτερων και μεσαίων στρωμάτων της αποκαλούμενης μεσαίας τάξης. Η κυβέρνηση συνεπικουρούμενη από τις οικονομικές ελίτ στράφηκε στις εξορύξεις που το 2020 είχε ήδη ανέβει στο 7,1% του ΑΕΠ.
Συμπερασματικά, αυτές οι μαζικές, πολυεθνοτικές, διαταξικές, κινητοποιήσεις με πρωταγωνίστρια τη νεολαία, που για πρώτη φορά επεκτάθηκαν σε όλη τη χώρα, συνιστούν ένα άλμα για το κοινωνικό γίγνεσθαι. Παρόλη, όμως, την αποδοκιμασία της κυβέρνησης (76,0%), δεν έχει αναδειχθεί από τις διαδηλώσεις, προσώρας τουλάχιστον, κάποιο σχήμα για τις επερχόμενες βουλευτικές εκλογές τον ερχόμενο Μάη. Είναι μάλλον προφανές ότι μια τέτοια διαδικασία είναι και δύσκολη και χρονοβόρα.
Σημείωση:
1. Δεύτερη, μετά τη διώρυγα του Σουέζ, σε σπουδαιότητα στον κόσμο ως προς τις θαλάσσιες μεταφορές.