Γκέοργκ Μπίχνερ «Ο ταχυδρόμος της Έσης»,
μετάφραση-επίμετρο: Θόδωρος Παρασκευόπουλος, εκδόσεις Πόλις, 2023
«Όποιος υψώσει το ξίφος εναντίον του λαού, αυτός θα πεθάνει από το ξίφος του λαού».
Αυτό διακήρυσσε στα μέσα του 19ου αιώνα ο Γκέοργκ Μπίχνερ, που στη σύντομη βιολογική και συγγραφική ζωή του (η συγγραφική του δραστηριότητα κράτησε από το 1834 έως το 1837, τρία μόλις χρόνια) άφησε πίσω του έργα που έχουν μείνει στην ιστορία της λογοτεχνίας (όπως, π.χ., τα θεατρικά «Βόιτσεκ» και «Ο θάνατος του Δαντόν»).
Ο, γεννημένος το 1813 στο Μεγάλο Δουκάτο της Έσης, Μπίχνερ σπούδασε ιατρική στο Στρασβούργο. Εκείνη την εποχή το Στρασβούργο, όπως διαβάζουμε στο εξαιρετικά πλούσιο και κατατοπιστικό επίμετρο του Θόδωρου Παρασκευόπουλου, «ήταν από τα κέντρα του γαλλικού δημοκρατικού ριζοσπαστισμού και εκεί ο Μπίχνερ ήρθε σε επαφή με τις επαναστατικές ιδέες και τον πρώιμο κομμουνισμό».
Όταν ο Μπίχνερ γύρισε στην Έση, σε μια εποχή ιδιαίτερα δύσκολη για τις επαναστατικές ιδέες, ίδρυσε μαζί με άλλους την παράνομη οργάνωση «Εταιρεία για τα δικαιώματα του ανθρώπου». Στον αναβρασμό που υπήρχε στην Ευρώπη εκείνης της εποχής δρούσαν πολλές μυστικές επαναστατικές οργανώσεις, και η «Εταιρεία για τα δικαιώματα του ανθρώπου» ήταν μία από αυτές. Το βιβλίο το οποίο παρουσιάζεται σήμερα, «Ο ταχυδρόμος της Έσης», είναι το μανιφέστο της Εταιρείας.
Η πρώτη κιόλας σελίδα, το «Προοίμιο», του Ταχυδρόμου… είναι εντυπωσιακή, καθώς ο Μπίχνερ δίνει ένα είδος οδηγιών αυτοπροστασίας σε όσους πάρουν το φυλλάδιο στα χέρια τους και ειδικά αν το βρει επάνω τους η αστυνομία, αποτυπώνοντας έτσι και το κλίμα της εποχής: «Αυτό το φυλλάδιο έχει σκοπό να πει στη χώρα της Έσης την αλήθεια, όσους όμως λένε την αλήθεια τους κρεμάνε· ακόμα και όποιον διαβάζει την αλήθεια ίσως επίορκοι δικαστές τον τιμωρήσουν».
Με αναφορές στη Γαλλική Επανάσταση του 1789 και στα δικαιώματα του ανθρώπου, ο Ταχυδρόμος… επανέρχεται διαρκώς στα δύο θέματα που αποτελούν τους κεντρικούς άξονες της πολιτικής άποψης του Μπίχνερ: την ελευθερία και την ισότητα. Το δημοκρατικό κίνημα έπρεπε να στρέφεται «συνολικά εναντίον των πλουσίων. Κατά τον Μπίχνερ, το θεμελιώδες ζήτημα ήταν η υλική ανισότητα», όπως διαβάζουμε και στο επίμετρο, όπου αναλύονται και άλλα ζητήματα, όπως η σχέση του Μπίχνερ με ζητήματα που έθετε ο Διαφωτισμός ή οι θεολογικές αναφορές του κειμένου.
Ένα κλασικό κείμενο, απαραίτητη ψηφίδα στην εικόνα αυτού του σημαντικού λογοτέχνη, αλλά και ενδεικτικό της ιστορίας των επαναστατικών ιδεών στην Ευρώπη.
Γιάννης Παντελάκης «Για ένα φανάρι», εκδόσεις Θεμέλιο, 2023
Πώς γράφει κανείς για τον θάνατο; Το ερώτημα αυτό έχει τεθεί και έχει απαντηθεί με πολλούς, και πολύ διαφορετικούς, τρόπους στην ιστορία της λογοτεχνίας. Και το ερώτημα προφανώς παίρνει άλλη διάσταση όταν αυτός ή αυτή που γράφει ή αφηγείται επιλέγει να πραγματευτεί τον θάνατο ενός προσώπου οικείου ή ακόμα και την προσέγγιση ή τη διασταύρωση του ίδιου του/της του εαυτού με τον θάνατο. «Ο Πικάσο, όπως αναφέρουν, αποφαινόταν ότι ο θάνατος είναι για τους άλλους», γράφει ο Τζορτζ Στάινερ σε ένα απόσπασμα που περιέχεται στο βιβλίο του Παντελάκη.
Δεν είναι απλό να μάθει κάποιος, μετά από βδομάδες στην εντατική, ότι η ζωή του παίχτηκε σε δευτερόλεπτα. Σε ένα φανάρι στον δρόμο: «να σας το πω διαφορετικά», λέει ο γιατρός στον ασθενή. «Αν σας έπιανε ένα φανάρι στον δρόμο από το σπίτι σας ως εδώ, δεν θα βρισκόσαστε εδώ απέναντί μου».
Ακόμη πιο δύσκολη είναι ίσως η αφήγηση της σταδιακής και αργής, βασανιστικής πολλές φορές, επανόδου μετά από μια τέτοια περιπέτεια, ειδικά αν η έκβαση είναι αβέβαιη. Αγωνίες και ελπίδες, απογοητεύσεις και χαρές, δύσκολα διλήμματα, σκέψεις, σκέψεις ακόμα και για το ποια βιβλία θα κρατούσε ο κάθε φίλος «σε περίπτωση που…».
Στο σύντομο αυτό βιβλίο, ο Παντελάκης αποφεύγει τις δύο μεγάλες παγίδες που συχνά πάνε μαζί με αυτό το δύσβατο θέμα: το μελό και τον υπερθετικό βαθμό, την υπερβολή. Γράφει έτσι ένα κείμενο λιτό, ουσιαστικό και, τελικά, συγκινητικό, που αξίζει πραγματικά να διαβαστεί.
«Στα δυο στενά. Κείμενα κρατουμένων στις φυλακές Τρικάλων», εκδόσεις Γραφή, 2023
Το 2022, ο νέος εκδοτικός οίκος Γραφή, με έδρα τα Τρίκαλα, είχε εκδώσει τον τόμο «Σαν βγω απ’ αυτή τη φυλακή», μια συλλογή διηγημάτων με κείμενα μαθητών του 2ου Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας των Φυλακών Τρικάλων και 50 επιλεγμένα διηγήματα από τον διαγωνισμό μικρής φόρμας με θέμα τον στίχο «Σαν βγω απ’ αυτή τη φυλακή».
Φέτος, παράλληλα με την υπόλοιπη εκδοτική παραγωγή της, η Γραφή κάνει ένα ακόμη βήμα, εκδίδοντας τον παρόντα τόμο, «Στα δυο στενά», σε επιμέλεια των Νίκου Μάντζιου και Γιώργου Πολυμενάκου. Σε αυτή τη συλλογή περιέχονται κείμενα γραμμένα από κρατούμενους που παρακολούθησαν τα μαθήματα δημιουργικής γραφής στο πλαίσιο του 2ου Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας των Φυλακών Τρικάλων. Στα κείμενα, τα ονόματα των κρατουμένων δηλώνονται μόνο με τα αρχικά τους, ενώ υπάρχει και ένα συλλογικό κείμενο, το οποίο ανοίγει τον τόμο.
Ένα βιβλίο που το ιδιαίτερο και σημαντικό ενδιαφέρον του, προφανώς, δεν περιορίζεται μόνο στο περιεχόμενό του. Τα κέρδη από την πώλησή του θα δοθούν εξ ολοκλήρου στο 2ο Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας των Φυλακών Τρικάλων.
Κώστας Αθανασίου
Mahi Binebine «Η οδός της συγγνώμης», μετάφραση: Άγγελος Αγγελίδης, Μαρία Αγγελίδου, εκδόσεις Άγρα, 2023
Από το Μαρόκο, ο Μαχί Μπινμπίν -γεννημένος στο Μαρακές το 1959- συγγραφέας αλλά και ζωγράφος, επίσης γλύπτης, εξακολουθεί να ζει και να εργάζεται εκεί. Αν και έκανε σπουδές μαθηματικών στο Παρίσι πολύ γρήγορα τον κέρδισε η τέχνη. Οι πίνακές του κοσμούν τις αίθουσες του σπουδαίου Μουσείου Γκούγκενχαϊμ στη Νέα Υόρκη, ενώ τα ολιγοσέλιδα μυθιστορήματά του -κυρίως τα τελευταία του-κυκλοφορούν σε πολλές γλώσσες έχοντας κερδίσει αρκετά βραβεία.
Το πιο πρόσφατο «Η οδός της συγγνώμης» είναι το τέταρτο βιβλίο του που κυκλοφορεί στη χώρα μας από τις εκδόσεις Άγρα. Οι ιστορίες του Μαχί Μπινμπίν διατρέχουν τη σύγχρονη μαροκινή κοινωνία με άμεσες αναφορές στους ταπεινούς και καταφρονεμένους, στους νέους που βρίσκουν π.χ. στο ποδόσφαιρο τη δυνατότητα να εκφραστούν αλλά και να ανέβουν κοινωνικά ή στους πολύ φτωχούς ανθρώπους που καίνε τα χαρτιά τους πριν επιβιβαστούν στα σαπιοκάραβα, για να φτάσουν στην Ευρώπη και στην Ισπανία.
Εδώ ο συγγραφέας αναφέρεται στη σκληρή αλλά παραμυθένια ιστορία της μικρής Χαγιάτ («Ζωή» στα αραβικά), την τοποθετεί στο τιμόνι της αφήγησης και την οδηγεί από την οικογενειακή βία στην καθιέρωση ως λαϊκής χορεύτριας πρώτης γραμμής. Από την Οδό της Συγγνώμης, την εξαθλιωμένη γειτονιά όπου ζει, θα κυριαρχήσει στην καλλιτεχνική σκηνή του Μαρόκου. Στην εξιστόρηση της δύσκολης, και συνάμα συναρπαστικής, πορείας της σημαντικό ρόλο θα παίξει ο Παππούς της που αναλαμβάνει την προστασία της τόσο από τον απίστευτα βίαιο και διεφθαρμένο πατέρα της, ο οποίος την κακοποιεί, την εκμεταλλεύεται και την έχει για την ικανοποίησή του, όσο και απ’ τις κουτσομπόλες γειτόνισσές της. Η ερωμένη του Παππού, η Μαμίτα, ντίβα ολκής στον χορό, τραγουδίστρια που γιατρεύει τις ψυχές των απελπισμένων ανδρών με τον έρωτά της, η Μαμίτα, λοιπόν, θα την εκπαιδεύσει, θα της μάθει την τέχνη να λικνίζει το νεανικό κορμί της και να λιγώνει τους αρσενικούς. Θα της μάθει, επίσης, πώς να ορίζει την τύχη της, ελεύθερη, σε μια ανελεύθερη χώρα που υποτιμά πλήρως τις γυναίκες. Περισσότερο ποίημα παρά πεζό το βιβλίο του Μπινμπίν είναι ένας ύμνος στις γυναίκες που ζουν σε μια κοινωνία που θεμελιώνεται στις απαγορεύσεις.
Αντώνης Ν. Φράγκος
Emilienne Malfatto «Ο συνταγματάρχης δεν κοιμάται», μετάφραση: Γιάννης Στρίγκος,
εκδόσεις Διόπτρα, 2023
Η, ομολογουμένως, νέα σε ηλικία γαλλίδα συγγραφέας Εμιλιέν Μαλφατό (γεννημένη το 1989), λειτουργεί παράλληλα ως φωτογράφος με δημοσιεύσεις στην Washington Post ή στους New York Times, αλλά και με εκθέσεις σε διάφορα φεστιβάλ. Τα προηγούμενα δύο βιβλία της τιμήθηκαν με βραβεία μεταξύ των οποίων το Γκονκούρ πρώτου μυθιστορήματος.
Η Μαλφατό σκηνοθετεί ένα σκηνικό ζόφου σε άγνωστη πόλη, άγνωστης χώρας όπου διεξάγεται ένας σκληρός πόλεμος – δεν ξέρουμε πόσο, δεν ξέρουμε γιατί. Τοπίο γκρίζο που διαχέεται απ’ το κόκκινο του αίματος καθώς δίνεται καθημερινά το σύνθημα της «εδαφικής ανακατάληψης» εντός του Άστεως. Βροχή κατακλύζει τα πάντα, κρύο τσουχτερό, ομίχλη πυκνή. Τρεις είναι οι πρωταγωνιστές σε τούτο το καφκικό θέατρο του παραλόγου: ο στρατηγός, διαρκώς κλεισμένος στο γραφείο του σε κάποιο τεράστιο μέγαρο, ο συνταγματάρχης που έχει το γενικό πρόσταγμα και η ορντινάντσα του. Ο πρώτος δίνει διαταγές ενώ παίζει σκάκι, ο δεύτερος βασανίζει συστηματικά ανθρώπους στο υπόγειο για να αποσπάσει «πολύτιμες» πληροφορίες και ο τελευταίος –επιστρατευμένος με το ζόρι– ακολουθεί από απόσταση το αφεντικό του. Το βράδυ, ο συνταγματάρχης δεν κοιμάται: όλοι αυτοί που βασάνισε και δολοφόνησε έρχονται να στοιχειώσουν τον ύπνο του, «μοιάζει με τους ανθρώπους εκείνους που δεν έχουν πια φως στο βάθος των ματιών τους». Τα πρωινά ντύνεται, βάζει την γκρίζα στολή, ξεχωρίζει μόνο ο κόκκινος μπερές του, πηγαίνει στο τζιπ του, όπου τον περιμένει σε στάση προσοχής η ορντινάντσα του, και τραβά για την καθημερινή υποχρέωσή να στραπατσάρει σώματα και ψυχές. Η βροχή πέφτει ακατάπαυστα αλλά δεν την ακούει στο βαθύ υπόγειο, την καλύπτουν οι κραυγές των κρατουμένων. Στο κέντρο του κίτρινου κύκλου της λάμπας, με τον βοηθό του να στέκεται έξω από τη φωτεινή περιοχή ως να μην θέλει να συμμετάσχει σε αυτό το μακελειό. Στο μεταξύ, πυκνές σταγόνες βροχής τρέχουν στο γραφείο του στρατηγού χωρίς να μπορεί να τις σταματήσει. Το γραφείο του στρατηγού πλημμυρίζει. Έπιπλα πλέουν τριγύρω και αυτός γαντζώνεται πάνω τους. Καμία διαταγή για οτιδήποτε. Απειλείται με πνιγμό, ενώ ο συνταγματάρχης έχει πάψει πλέον να κοιμάται με δεκάδες φαντάσματα να τον συντροφεύουν τις νύχτες του.
Αντώνης Ν. Φράγκος
Φρανσουά-Ανρί Ντεζεράμπλ «Αφέντρα και κυρά μου», μετάφραση: Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδόσεις Opera, 2023
Ένα μυθιστόρημα τιτλοφορημένο από έναν στίχο του Βερλέν και στοιχειωμένο από την ποίηση και την ερωτική του ιστορία με τον Ρεμπό. Η ιστορία ενός σύγχρονου «τρελού έρωτα», παρότι χωρίς αναφορά στον Μπρετόν αλλά στον Αραγκόν και τους στίχους του για την Έλσα (μεταξύ άλλων πολλών και σημαντικών), του βιβλιοθηκονόμου Βασκό και της, παθιασμένης με την ποίηση γενικώς και τον Βερλέν ειδικώς, ηθοποιού Τίνας, δύο ανθρώπων που «αγαπήθηκαν, υπέφεραν πού ’χαν αγαπηθεί, ξεαγαπήθηκαν, υπέφεραν πού ’χαν ξεαγαπηθεί, ξαναγαπήθηκαν και χώρισαν για τα καλά» (27). Τρίτο πρόσωπο στην παθιασμένη αυτή σχέση, ο μέλλων σύζυγος και πατέρας των δίδυμων παιδιών της Τίνας Εντγκάρ, ο μόνος που μπορεί και γαληνεύει το ελάφι που κρύβει μες στα σπλάχνα της και την κομματιάζει με τα κέρατά του, αλλά όχι τον πόθο της – κι αυτόν διαλέγει τελικά, με πόνο καρδιάς και αυτοτιμωρούμενη, η Τίνα όταν ο κόμπος φτάνει στο χτένι.
Την ιστορία των δύο ιδανικών κι ανάξιων εραστών αφηγείται ένας συγγραφέας και στενός φίλος τους, ενώπιον ενός ανακριτή, εξαιτίας μιας σφαίρας από το ίδιο αυτό πιστόλι Lefaucheux με το οποίο ο Βερλέν λάβωσε τον αγαπημένο του. Για την ακρίβεια, πλαισιώνει, για χάρη του ανακριτή, τα ποιήματα του κατηγορουμένου Βασκό στο σημειωματάριο που βρέθηκε πάνω του μαζί με το ιστορικό περίστροφο, λειτουργώντας ως «ιστοριογράφος του έρωτά τους» (64) και χωρίς να μαθαίνουμε τι ακριβώς έχει συμβεί ως το (απολαυστικό στην ανατρεπτικότητά του) τέλος του μυθιστορήματος.
Το μυθιστόρημα του Ντεζεράμπλ δεν πρωτοτυπεί με το θέμα του, τον πόθο, το πάθος, το ερωτικό τρίγωνο, αλλά με την οπτική και την κατασκευή του: πάνω σε έναν ευφυή αστυνομικό καμβά που διασφαλίζει το σασπένς ως την τελευταία στιγμή, με τρυφερή και μαζί σκληρή και κατεδαφιστική ειρωνεία, με επεισόδια που προκαλούν από ευθυμία ως ακράτητα γέλια, με μια ποιητικότητα που δεν σχετίζεται μόνο με την ποίηση, που δίνει το τέμπο της αφήγησης, αλλά με την ίδια τη λειτουργία του λόγου που, κεντημένος ψιλοβελονιά, αποτελεί ο ίδιος αναστοχαστικό και σημαίνον νήμα της αφήγησης – και η μετάφραση του Κυριακίδη τον αποδίδει αριστοτεχνικά.
Τιτίκα Δημητρούλια