Λίγο πριν την εκπνοή του 2023, και αφού ο φετινός Ιούνιος κατέγραψε τις υψηλότερες θερμοκρασίες παγκοσμίως και οι ωκεανοί έφτασαν σε ιστορικά υψηλά επίπεδα θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια του ίδιου μήνα, η Μεσόγειος, όπως αναδεικνύουν τα επιστημονικά δεδομένα, αποτελεί ένα από τα κύρια «hot-spots» της κλιματικής αλλαγής. Το μήνυμα που έρχεται από το Dubai των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων και τη σύνοδο κορυφής COP28 για το κλίμα είναι ότι συνεχίζουμε και εντείνουμε την προσπάθεια για την αντιμετώπιση της παγκόσμιας κλιματικής κρίσης.
Στην Ελλάδα, παρά τις επιστημονικές αποδείξεις και τις προκλήσεις που προκύπτουν από την κλιματική κρίση, φαίνεται ότι παραμένει η δυσκολία στο να επηρεαστούν οι πολιτικές και πρακτικές προστασίας του περιβάλλοντος και του κλίματος.
Η περιβαλλοντική ανασκόπηση για το έτος 2023 στην Ελλάδα αναδεικνύει μια χρονιά που χαρακτηρίζεται από έντονες κλιματικές προκλήσεις και φυσικές καταστροφές. Οι πυρκαγιές και οι πλημμύρες κυριάρχησαν στο προσκήνιο, αφήνοντας πίσω τους ένα βαθύ και έντονο περιβαλλοντικό αποτύπωμα.
Καίγομαι, καίγομαι…
Ταυτόχρονες και πολυήμερες πυρκαγιές (με μεγαλύτερες αυτές των Αττικής, Λουτρακίου, Ρόδου, Έβρου) οδηγούν στην απώλεια σχεδόν 1,8 εκατομμυρίων στρεμμάτων δασικών εν γένει και μη εκτάσεων, καθώς και 28 συνανθρώπων μας. Οικίες, αυτοκίνητα, ζώα, περιουσίες, υποδομές, στοιχεία που είναι απαραίτητα στη διαβίωση και επιβίωση του πληθυσμού, έγιναν παρανάλωμα του πυρός. Σε ένα περιβάλλον ακρίβειας, υψηλού πληθωρισμού και μείωσης εισοδήματος, η αποκατάσταση των ζημιών καθίσταται δυσχερής για τους κατοίκους που επλήγησαν. Η αντιδιαβρωτική (π.χ. κορμοφράγματα) και αντιπλημμυρική θωράκιση (φράγματα βάρους) των καμένων περιοχών καθίσταται επιτακτική. Το κόστος των έργων αυτών είναι πολύ υψηλό, διαφορετικό για την κάθε περιοχή και είναι συνάρτηση των επικρατουσών γεωμορφολογικών συνθηκών, καθώς και του βαθμού καύσης των περιοχών αυτών.
Το 2023 κατάφερε να κατακτήσει την δεύτερη θέση, παίρνοντας τα σκήπτρα από το 2021, αφού καταγράφεται ως η δεύτερη χειρότερη χρονιά από άποψη καμένων εκτάσεων λόγω πυρκαγιών, μετά το 2007 όπου 2,4 εκατομμύρια στρέμματα δασικών και μη εκτάσεων κάηκαν, ενώ έχασαν την ζωή τους 84 άνθρωποι.
Σε μια χώρα που κατά την τελευταία τριετία (2021-2023) κάηκαν πάνω από τρία εκατομμύρια στρέμματα, είναι ουτοπικό να αναζητούνται και να απαριθμούνται οι επιπτώσεις στο περιβάλλον, στην κοινωνία, στην οικονομία και στο κλίμα, από την απώλεια των δασικών οικοσυστημάτων λόγω πυρκαγιάς. Η τύχη των ελληνικών δασών, αλλά και του πληθυσμού γενικότερα, αφού πλέον είναι συνήθεις και οι πυρκαγιές στη ζώνης μίξης δάσους–οικισμών, διαγράφεται με μελανά χρώματα. Η κοινωνία είναι αντιμέτωπη με την απώλεια πολιτιστικών και φυσικών πόρων, ενώ η καταστροφή των δασών επηρέασε την ατμόσφαιρα και την κλιματική ισορροπία.
Πνίγομαι, πνίγομαι…
Και ενώ η πολυήμερη πυρκαγιά του Έβρου, η οποία μας έδωσε πρωτιά σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης τόσο σε έκταση, όσο και σε διάρκεια, είναι σε εξέλιξη καταστρέφοντας το μοναδικό από άποψη βιοποικιλότητας και ομορφιάς δάσος της Δαδιάς (αποτελεί και περιοχή Natura), μια άλλη περιοχή της Ελλάδας πλήττεται από έντονα πλημμυρικά φαινόμενα. Η περιοχή της Θεσσαλίας, μετατρέπεται σε μία απέραντη λίμνη. Η λίμνη Κάρλα αυξάνει την έκτασή της, φθάνοντας σήμερα, 3 μήνες μετά την κακοκαιρία Daniel, να είναι η μεγαλύτερη φυσική λίμνη στην Ελλάδα, ξεπερνώντας τη λίμνη Τριχωνίδα.
Και στην περίπτωση των πλημμυρών, οι επιπτώσεις στο περιβάλλον (ρύπανση των υδάτων, απώλεια βιοποικιλότητας και καταστροφή φυσικών οικοσυστημάτων) είναι πολύ μεγάλες. Μια ακόμη υγειονομική κρίση είναι πραγματικότητα. Η καταστροφή της παραγωγής, των μεταποιητικών μονάδων, του κτηνοτροφικού κεφαλαίου, βιοτεχνικών και βιομηχανικών μονάδων, θα επιτείνει την οικονομική κρίση της ελληνικής κοινωνίας, παρά τους πανηγυρισμούς για την απόκτηση της επενδυτικής βαθμίδας (τυχαία άραγε η επιλογή της στιγμής για την ανακοίνωσή της;). Η ανυπολόγιστη μέχρι στιγμής απώλεια του μελισσοκομικού κεφαλαίου θα επιφέρει ακόμη και επισιτιστική κρίση.
Η απουσία αντιπλημμυρικών έργων και κυρίως η μη διευθέτηση των ορεινών κοιτών των χειμάρρων και των υδρολογικών λεκανών απορροής τους και γενικότερα του ορεινού όγκου, σε συνδυασμό με την απόφραξη των πεδινών, οδηγούν όλο και πιο συχνά στην εντατικοποίηση της παρουσίας των πλημμυρικών φαινομένων στην ελληνική ύπαιθρο. Η εμφάνισή τους, ο βαθμός επικινδυνότητας τους και οι συνέπειες στην οικονομία της χώρας και των κατοίκων, σχετίζεται άμεσα με την απουσία του δασικού περιβάλλοντος. Δάση και νερό, νερό και δάση μία σχέση αλληλοεξάρτησης, που έχει κρίσιμη σημασία για τη διατήρηση του περιβάλλοντος και της ισορροπίας του οικοσυστήματος. Τα προαναφερόμενα σε συνδυασμό με την αγνόηση των σχετικών προειδοποιήσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την καθυστέρηση στην υλοποίηση των Σχεδίων Κινδύνου Πλημμύρας, που παρέλαβε το 2019 από την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ, καθιστούν την ελληνική κυβέρνηση υπόλογη.
Καταστολή αντί πρόληψης
Θα περίμενε κανείς να υπάρξει έστω και μια στοιχειώδης πολιτική πρόληψης τόσο για τις πυρκαγιές, όσο και για τις πλημμύρες. Αντίθετα, η κατασταλτική νοοτροπία όχι μόνο δεν περιορίζεται, αλλά γιγαντώνεται. Η απουσία των σχετικών επιστημών (δασοπονικής, στατιστικής, μετεωρολογίας κλπ) είναι εμφανής σε κάθε νέα θεσμοθέτηση ή τροποποίηση νομικών διατάξεων. Η εμφάνιση νέας ορολογίας ή νέων ιδεών (χωρίς όμως να λαμβάνονται υπόψη οι ελληνικές συνθήκες) προκειμένου να «δικαιολογήσει» τα κακώς κείμενα, έχει γίνει πλέον σύνηθες. Ο μακρόχρονος σχεδιασμός για την αντιμετώπιση των πυρκαγιών – πλημμυρών επηρεάζεται ανάλογα με το ποιος ηγείται του εκάστοτε και καθ΄ ύλην αρμόδιου υπουργείου, ακόμη και σε κυβέρνηση ίδιου πολιτικού κόμματος.
Η βούληση της κυβέρνησης για τη θωράκιση του περιβάλλοντος, και δη του δασικού, περιορίζεται στη θεσμοθέτηση τακτοποιητικών ή εξυπηρετικών διατάξεων. Οι πιστώσεις του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας αποτελούν μια τεράστια ευκαιρία, όχι πάντως για την εξυπηρέτηση του «κοινού καλού».
Είναι άραγε τυχαίο ότι λίγο πριν τις βουλευτικές εκλογές και την έναρξη της αντιπυρικής περιόδου θεσμοθετήθηκαν αλλαγές στον εκτελεστικό του Συντάγματος νόμο 998/79, που αφορά στην προστασία του δασικού περιβάλλοντος; Και πριν προλάβουν να θεσμοθετηθούν οι νέες τροποποιήσεις, αμέσως μετά θεσμοθετούνται νέες διατάξεις, για να τακτοποιηθεί ό,τι είχε παραλειφθεί ή προβλεφθεί.
Η συνειδητή καθυστέρηση στη σύνταξη ειδικών περιβαλλοντικών μελετών, με αποτέλεσμα τη μη θεσμοθέτηση των σχετικών διατάξεων για τις προστατευόμενες περιοχές, σε συνδυασμό με την ελαστικοποίηση του προστατευτικού νομικού πλαισίου των προστατευόμενων περιοχών προς χάριν των επενδύσεων, η έμμεση απόδοση δασικών εν γένει εκτάσεων σε καταπατητές, επιβραβεύοντας τους μάλιστα με την συνέχιση της επιδότησης τους από το ΟΣΔΕ (Ολοκληρωμένο σύστημα Διαχείρισης και Ελέγχου, το οποίο αποτελεί σύστημα αποτύπωσης και καταγραφής των αγροτικών εκμεταλλεύσεων ή των παραγόμενων προϊόντων από αυτές, ώστε η διανομή των ενισχύσεων στους αγρότες να είναι διαφανής και δίκαιη (!), οι πρόσθετες κατηγορίες των σύνθετων τουριστικών εγκαταστάσεων ακόμη και σε απόσταση τριάντα μέτρων από τον αιγιαλό, είναι μερικά από τα στοιχεία που διέπουν τη φιλοσοφία της κυβέρνησης αναφορικά με την προστασία του περιβάλλοντος.
Και φυσικά αυτό που αγνοείται παντελώς στην όποια προσπάθεια, είναι ότι ουσιώδη όρο της βιώσιμης ανάπτυξης, και στο πλαίσιο πάντα των συνταγματικών επιταγών, αποτελούν τα ολοκληρωμένα χωροταξικά σχέδια, λαμβάνοντας υπόψη αριθμό παραμέτρων και αλληλεπιδράσεων, ώστε να υποστηρίζεται η λήψη των αποφάσεων για δράσεις – ενέργειες – έργα.
Οι πρόσφατες τροποποιήσεις του νόμου για την Πολιτική Προστασία (Ν. 4662/2020) δεν προσέφεραν κάτι νέο στο ήδη θολό και αλληλοκαλυπτόμενο τοπίο των αρμοδιοτήτων των διαφόρων υπηρεσιών τόσο της κεντρικής κυβέρνησης, όσο και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Εξαίρεση ίσως θα μπορούσε να αποτελέσει το άρθρο 35 του Ν. 5075/2023 που αφορά στην σύσταση σε κάθε Περιφερειακή Ενότητα υποστηρικτικής Ομάδα Διαχείρισης Δασικών Πυρκαγιών μεγάλης έκτασης που αποτελείται από δασικούς υπαλλήλους. Και αυτό, γιατί οι όποιες ενέργειες μιας δασικής πυρκαγιάς θα πρέπει να γίνονται πριν αυτές γίνουν μεγάλης έκτασης.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ψήγμα ελπίδας θα μπορούσε να αποτελέσει ο ευρωπαϊκός κανονισμός για την αποκατάσταση της φύσης, αν οι τροπολογίες με τις οποίες τελικά έλαβε την οριακή ψήφισή του δεν επηρέαζαν, και κυρίως δεν αποδυνάμωναν, τα τιθέμενα χρονικά ορόσημα και την χρηματοδότησή του. Στην εθνική νομοθεσία, οι στόχοι αποκατάστασης είχαν ήδη ενταχθεί στην εθνική νομοθεσία με την θεσμοθέτηση του Ν. 5037/2023.
Το 2024 ξεκινάει με το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας να σκοπεύει στην ψήφιση ενός νέου νομοσχεδίου που αφορά στη διαχείριση των δασικών οικοσυστημάτων της χώρας. Σύμφωνα με το νομοσχέδιο, προβλέπεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα η δημιουργία μιας νέας αγοράς πιστώσεων άνθρακα (carbon credits). Η «αγορά πιστώσεων άνθρακα» είναι το είδος αγοραίου μέσου που επιτρέπει σε εταιρείες, κυβερνήσεις και άλλους οργανισμούς να αντιμετωπίσουν τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου χρηματοδοτώντας έργα που μειώνουν ή απομακρύνουν από την ατμόσφαιρα το διοξείδιο του άνθρακα ή άλλες επιβλαβείς εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου (GHG). Ο στόχος των πιστώσεων άνθρακα έχει τεθεί να είναι ένα οικονομικό κίνητρο για τις επιχειρήσεις και τα κράτη να μειώσουν το αποτύπωμα άνθρακα και να επενδύσουν σε καθαρότερες, πιο βιώσιμες πρακτικές.