Στις 9 Δεκεμβρίου 2023, στο Λονδίνο, διαδηλωτές υπέρ της λήξης του πολέμου στην Παλαιστίνη, κρατούν πλακάτ σε σχήμα χαρταετού με στίχους του παλαιστίνιου ποιητή Ριφαάτ Αλ Αρήρ που σκοτώθηκε από ισραηλινούς βομβαρδισμούς.
«Νάκμπα» στα αραβικά σημαίνει καταστροφή και αυτή η λέξη χρησιμοποιείται για να δηλωθούν τα επακόλουθα του εποικισμού του 1948. Τη Νάκμπα πρέπει να λογίσουν τα δυτικά μάτια και αυτιά μας ως σύστοιχο εκείνων των ιστορικών όρων που περιγράφουν κάθε μεγάλη καταστροφή, εντός χώρου και χρόνου, μιας διευρυμένης κοινότητας ανθρώπων: καταστροφή υπήρξε το ολοκαύτωμα των Εβραίων (Σοά), καταστροφή υπήρξε η εξόντωση των Ρομά (Ποράιμος) και καταστροφή ονομάσαμε και εμείς ό,τι έγινε το 1922 στη Μ. Ασία. Όμως η Νάκμπα της Παλαιστίνης διέπεται από τούτη την ιστορική ειρωνεία: οι πρώην καταπιεσμένοι μεταβλήθηκαν σε καταπιεστές, τώρα πλέον και εξολοθρευτές – η αποικιοκρατία είναι σύνθετη και ο σιωνισμός είναι μόνο μία πτυχή της πολύπλευρης αυτής ιστορικής μεταστοιχείωσης.
Αν η αλληλεγγύη είναι το όπλο των λαών, τη χαμένη τιμή της ανθρωπότητας εξ ονόματος πρώην και νυν καταπιεσμένων προσπάθησε de jure να σώσει η Ν. Αφρική, επιδιώκοντας την αναγνώριση της γενοκτονίας που συντελείται στην Παλαιστίνη. Ας σκεφτούμε εκείνη την ιστορική μεταστοιχείωση: από καταπιεσμένοι γίνονται υπερασπιστές του δικαίου και της ζωής, επειδή ξέρουν από πόνο και θάνατο σε μια γενεαλογική προοπτική που συμπλέκει τη φυλή με την αποικιοκρατία. Ας σκεφτούμε όμως και κάτι άλλο: όλους εκείνους τους Εβραίους που αντιστέκονται στη σφαγή, που αναγνωρίζουν τη γενοκτονική πολιτική του Ισραήλ και που διατρανώνουν de facto την αντίθεσή τους, λέγοντας «όχι εξ ονόματός μας». Ας σκεφτούμε όλες εκείνες τις μεγάλες διαδηλώσεις και τις πορείες αλληλεγγύης ανά την υφήλιο για να δούμε ότι το διεθνιστικό ρεύμα επανακάμπτει και μάχεται, όπως και όσο μπορεί, τις φιλοϊσραηλινές κυβερνήσεις των εκάστοτε κρατών-υποστηρικτών της γενοκτονίας.
Κόντρα στη σιωπή, την ουδετερότητα και τον νεοανθρωπισμό, οφείλουμε να μιλάμε συνεχώς για το έγκλημα που αυτή τη στιγμή συντελείται – οφείλουμε να συνεχίσουμε να μιλάμε για την Παλαιστίνη, όχι μέχρι την όποια κατάπαυση πυρός αλλά μέχρι (και με σκοπό) την απελευθέρωσή της. Αυτό εξ άλλου κάνουν και οι Παλαιστίνιοι: μιλούν ακατάπαυστα για το έγκλημα και προσπαθούν να αφυπνίσουν εκείνη τη μεγάλη σιωπηλή πλειοψηφία.
Κάποιες μεταφράσεις παλαιστινιακής ποίησης
Αυτούς τους τελευταίους μήνες έκαναν την εμφάνισή τους, μεταξύ άλλων, και κάποια ποιητικά βιβλία με θέμα την Παλαιστίνη. Οι εκδόσεις Ατέχνως μια ανθολογία πρωτότυπων ποιημάτων σύγχρονων ελλήνων ποιητών για την Παλαιστίνη («Να ακουστεί μέχρι τη Γάζα: Λευτεριά στην Παλαιστίνη») και οι εκδόσεις Εντύποις μια ανθολογία μεταφρασμένων ποιημάτων παλαιστινίων ποιητών («Για μια ελεύθερη Παλαιστίνη», μτφ. Πέρσα Κουμούτση). Αν το περιεχόμενο του πρώτου βιβλίου είναι μετρίων αισθητικών αξιώσεων, δυστυχώς το δεύτερο μάλλον δεν θα έπρεπε να βγει από τα πιεστήρια: πλείστα όσα τυπογραφικά και γραμματικά λάθη, αποδόσεις στα ελληνικά που πάσχουν κ.λπ., στοιχεία που καταβαραθρώνουν την ευγενή πρόθεση των εκδοτών και δεν τιμούν κανέναν από τους συντελεστές. Θα μπορούσαμε όμως να δούμε ότι στη δεύτερη αύτη ανθολογία υπάρχει ένα θετικό στοιχείο, δηλαδή η ένταξη σύγχρονων/ζώντων ποιητών από την Παλαιστίνη. Το πράγμα έχει σημασία, καθώς η προηγούμενη, προ ετών εξαντλημένη και τώρα πλέον ξανά σε κυκλοφορία, ανθολογία («Παλαιστινιακή ποίηση», εκδ. Ειρήνη) περιλάμβανε τους μείζονες παλαιστίνιους ποιητές, οι οποίοι όμως ανήκουν σε άλλη ιστορική περίοδο και εξέφραζαν άλλα αιτήματα. Εκείνη η εξαντλημένη ανθολογία, από τη Γενική Ένωση Παλαιστινίων Φοιτητών Ελλάδας (1987), περιλαμβάνοντας εκτεταμένη ανθολόγηση από το έργο τριών ποιητών, παραμένει και καλή και χρηστική, καθώς στη σημερινή χτενισμένη επανέκδοσή της ο αναγνώστης θα βρει και καλές μεταφράσεις και ένα πλήθος πλαισιωτικού υλικού.
Στόχος, λοιπόν, αυτού του σημειώματος είναι μια αποσπασματική παρουσίαση μέρους της παλαιστινιακής ποίησης που γράφεται σήμερα, με σκοπό την προώθηση ενός σύγχρονου μεταφραστικού εγχειρήματος από την εγχώρια εκδοτική παραγωγή – προφανώς, λόγω χώρου, χωρίς αξιώσεις πληρότητας.
Η σύγχρονη παλαιστινιακή ποίηση
Ορόσημο για την επαφή ενός διευρυμένου κοινού με τη σύγχρονη ποίηση της Παλαιστίνης αποτέλεσε, αν δεν σφάλλω, ο θάνατος του Ριφαάτ Αλ Αρήρ και η κυκλοφορία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενός (αγγλόφωνου) ποιήματός του. Καθηγητής λογοτεχνίας ο Αλ Αρήρ στη Γάζα, υπήρξε ο επιμελητής συλλογικών τόμων που περιλάμβαναν μελέτες, μαρτυρίες και λογοτεχνικά κείμενα στα αγγλικά, με σκοπό την ευαισθητοποίηση για το θέμα της Παλαιστίνης του παγκόσμιου κοινού.
Αν πρέπει να πεθάνω/ εσύ πρέπει να ζήσεις/ να πεις την ιστορία μου…
(Αλ Αρήρ)
Έχει σημασία η παράμετρος της γλώσσας, καθώς ένας άλλος ποιητής, λίγο πιο οικείος πλέον σε εμάς (τρεις μεταφράσεις ποιημάτων του τους τελευταίους μήνες), ο Μοσάμπ Αμπού Τόχα, την πρώτη του συλλογή την εξέδωσε στα αγγλικά («Πράγματα που μπορείς να βρεις κρυμμένα στ’ αυτί μου», 2022) και προ ημερών κέρδισε το βραβείο Παλαιστινιακού Βιβλίου. Η ποίηση του Τόχα έχει γνωρίσει μεγάλη απήχηση, η περιπέτεια φυγής του από την Παλαιστίνη προς την Αίγυπτο κατέλαβε αρκετές σελίδες στον New Yorker του Ιανουαρίου, ενώ με διαρκείς παρεμβάσεις του προσπαθεί να προωθήσει το αίτημα κατάπαυσης των πυρών πρωτίστως. Ο Τόχα είναι ο ποιητής της Γάζας, όπως γράφτηκε, και η ποίησή του, καλλιεργημένη μεταξύ του δυτικού κόσμου και του κόσμου της Ανατολής, εκφράζει ιδεώδη ανθρωπιστικά.
Μάχεσαι. Πεθαίνεις./ Ποτέ δεν θα μάθεις ποιος κέρδισε ή έχασε,/ ή αν ο πόλεμος ποτέ τελείωσε…
(Αμπού Τόχα)
Ο Αλ Αρήρ δεν ήταν μόνο ποιητής ούτε ο μόνος ποιητής που δολοφονήθηκε. Ο ομότεχνός του Σαλήμ Αλ Ναφάρ ήταν ένας πολυγραφότατος αραβόφωνος ποιητής που γεννήθηκε στη Γάζα, μετανάστευσε στην Ιορδανία και επέστρεψε στη γενέθλια γη. Τα ποιητικά του βιβλία αποτυπώνουν κατά κύριο λόγο την τραυματική εμπειρία στην Παλαιστίνη, ενώ έχαιρε εκτίμησης από τους συντοπίτες του ποιητές. Στα εξήντα του δολοφονήθηκε ο Αλ Ναφάρ, με λίγες μέρες διαφορά από τη δολοφονία μιας άλλης ποιήτριας, της τριανταδυάχρονης Χίμπα Αμπού Νάντα. Η τελευταία, η οποία πρόσφατα είχε βραβευτεί και για ένα της μυθιστόρημα, αποτελεί μια ενδιαφέρουσα ποιητική φωνή, καθώς ταλαντεύεται ανάμεσα στην αποδοχή της παρούσας κατάστασης και την υπέρβασή της μέσω ενός λόγου ήπιου μα καταγγελτικού.
Χτύπησα την πόρτα του θανάτου/ και δεν πήρα απάντηση./ Σ’ αυτή τη μικρή γη μεγαλώσαμε./ Από το νερό προήλθε η ζωή μας...
(Αλ Ναφάρ)
Είναι μια βάρβαρη εποχή,/ η μοναξιά μας,/ μια εποχή που κανείς δεν θα μας υπερασπιστεί./ Γι' αυτό, πατρίδα μου, σβήσε τα ποιήματά σου,/ τα παλιά και τα νέα,/ και τα δάκρυά σου,/ και σύνελθε…
(Αμπού Νάντα)
Στη χορεία των αραβόφωνων ποιητών πρέπει να συγκαταριθμήσουμε και τον Ναζουάν Νταρουίς, έναν από τους μεγαλύτερους παλαιστίνιους ποιητές του καιρού μας, του οποίου το έργο έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από είκοσι γλώσσες. Συνεχίζοντας την παλαιότερη παράδοση «ποίησης της αντίστασης» και αποτυπώνοντας τη σύγχρονη συνθήκη, η ποίηση του Νταρουίς είναι βαθιά πολιτική, παίρνει θέση και δεν διστάζει να εξεγερθεί – αποτελεί τη μείζονα επαναστατική παλαιστινιακή ποίηση. Ας σημειωθεί ότι εκτεταμένη ανθολόγηση από το έργο του σε ελληνική μετάφραση (Π. Κουμούτση) κυκλοφορεί από τις κυπριακές εκδ. Παράκεντρο.
Δεν έχω χώρα να επιστρέψω/ κι ούτε χώρα να εξοριστώ:/ ένα δέντρο του οποίου οι ρίζες/ είναι τρεχούμενο ποτάμι – / πεθαίνει, αν σταματήσει/ πεθαίνει, αν δεν σταματήσει…
(Νταρουίς)
Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και ο νεότατος Μοχάμεντ Ελ Κουρντ, ο οποίος σπούδασε στο εξωτερικό, όπως πολλοί άλλοι παλαιστίνιοι ποιητές, αλλά εσχάτως επέστρεψε στην Παλαιστίνη – μια κίνηση υψηλού συμβολισμού και διακινδύνευσης. Η ποίηση του Ελ Κουρντ, όπως και άλλων ποιητών της ηλικίας του, είναι οργισμένη, μαχητική και συνομιλεί τόσο με την παράδοση όσο και με το έργο άλλων σύγχρονων ομοτέχνων του, ενώ, παρότι γραμμένη στα αγγλικά, αξιοποιεί έναν πλούτο στοιχείων της αραβικής, κατασκευάζοντας ένα παλίμψηστο.
Οι αποικιοκράτες γεμάτοι νιάτα διαφορετικά ντυμένοι/ τα τουφέκια τους χτυπούσαν στους γοφούς τους τρομοκρατικό έθνος/ γιόρταζαν την κλεμμένη ιδιοκτησία ανάλγητοι. / Έκλαψα – όχι για το σπίτι/ αλλά για τις αναμνήσεις που θα μπορούσα να έχω μέσα σε αυτό…
(Ελ Κουρντ)
Σε αντίθεση με τον Ελ Κουρντ, η ποίηση του Μπασμάν Αλ Ντιράουι είναι πιο τρυφερή, χωρίς να φεύγει από το παλαιστινιακό πλαίσιο. Πεζογράφος κυρίως και δευτερευόντως ποιητής, χωρίς κάποιο βιβλίο προς το παρόν, ο Αλ Ντιράουι εκπροσωπεί και αυτός τη νέα γενιά ποιητών.
Συνεχίζω να αναρωτιέμαι,/ Γιατί παραμένεις εδώ;/ Μερικές φορές χάνω την απάντηση/ Μέχρι που βλέπω τον παππού μου/ να παίρνει έναν υπνάκο κάτω από την ελιά του/ Πριν έρθει ο αποικιοκράτης/ που έβαλε τέλος στη ζωή του…
(Αλ Ντιράουι)
Από τις πλέον αξιόλογες ποιητικές φωνές της παλαιστινιακής διασποράς, όχι όμως τις τόσο νέες, είναι η Λένα Καλάφ Τουφάχα, της οποίας η συλλογή Νερό κι αλάτι (2017) αποτελεί δείγμα πολιτικής ποίησης στην οποία η έμφυλη παράμετρος είναι και σαφής και ενδιαφέρουσα. Η ποίηση της Τουφάχα φέρει το στίγμα της διασποράς καταστατικά πάνω της, ενώ αρδεύει από πολιτικά γεγονότα που σχετίζονται με την Παλαιστίνη, προκειμένου να αναδιαπραγματευθεί την αντίσταση.
Μην ονομάζετε τα παιδιά σας/ και αν πρέπει/ ονομάστε τα με αυτό που αντέχει/ αυτή την ατελείωτη εποχή της φθοράς./ Ονομάστε τα βουνά,/ ονομάστε τα πέτρα...
(Τουφάχα)
Η δυναμική Σούζαν Αμπουλχάουα, συγγραφέας των πολυμεταφρασμένων πεζών «Πρωινών στη Τζενίν» (ελλ. μτφ. Όλγα Γκαρτζονίκα, εκδ. Ωκεανός), είναι ίσως από τις μορφές εκείνες που το έργο τους αποτελεί προέκταση της πολιτικής δράσης. Ταγμένη στη συνολικότερη αλλαγή του κόσμου, η Αμπουλχάουα γράφει μια ποίηση ουσιωδώς επαναστατική και προτάσσει τα πολιτικά αιτήματα των Παλαιστινίων για ελευθερία και αυτοδιάθεση, πλαισιώνοντάς τα ιστορικά και πολιτισμικά.
Επιμένουμε./ Υπάρχουμε./ Είμαστε ένα έθνος/ μία ιστορία/ μία κληρονομιά/ ένας λαός/ αποφασισμένοι και προορισμένοι/ να επιστρέψουμε στην πατρίδα…
(Αμπουλχάουα)
Μια τελευταία –για σήμερα– ενδιαφέρουσα περίπτωση είναι εκείνη της γαλλόφωνης Ολίβια Ελιά. Ανήκοντας στην παλιά φρουρά (γεννήθηκε το 1944), αλλά εκδίδοντας το πρώτο της βιβλίο μόλις το 2015, η Ελιά αποτυπώνει το τραύμα της εξορίας, θέτοντας στο κέντρο της ποίησής της, ιδίως με τη δεύτερη συλλογή της «Το όνομά σου, Παλαιστίνη» (2017), το ζήτημα της πατρίδας, των εκτοπισμένων και του ανθρώπινου πόνου στις ιστορικές του διαστάσεις.
Λέω ότι ο θρίαμβος της αγάπης είναι η ελπίδα/ λέω το όνομά σου, Παλαιστίνη/ σαν το υπέρτατο μάντρα της απελευθέρωσης/ και φεύγω από τα βάθη της φυλακής μου…
(Ελιά)
Όπως λέει και ένα αραβόφωνο τραγούδι των θλιμμένων ημερών μας, «μπορεί να χάσω τη φωνή μου, η δική σας όμως θα μείνει» – για να πει την ιστορία απ’ την καλή και την ανάποδη, για να μη σβηστεί η μνήμη και τα πολλά της ονόματα, για να γράψει στο μέτωπο των εγκληματιών «μανή, θεκέλ, φάρες».