Μαχάτμα Γκάντι «Επανάσταση χωρίς βία», εκδόσεις Gutenberg, 2023
Το μικρό βιβλιαράκι που ετοίμασαν οι πάντα καλαίσθητες εκδόσεις Gutenberg στοχεύει στο να μας φέρει σε μια πρώτη επαφή με τη σκέψη του Μαχάτμα Γκάντι, καθώς τυχαίνει ο ίδιος να είναι πιο γνωστός από ό,τι η σκέψη του, τουλάχιστον στη χώρα μας. Μέσα από τέσσερα μικρά κείμενά του και ένα γράμμα του αποσαφηνίζονται βασικές θέσεις του, επιτρέποντας σε όσους/ες είναι εξοικειωμένοι/ες με τη θέση του Φραντς Φανόν ή αυτή του Τσε Γκεβάρα για το πώς μπορούσαν οι αποικιοκρατούμενοι λαοί να κερδίσουν την ελευθερία τους, να γνωρίσουν το αντίπαλο δέος τους, τη σκέψη του Μαχάτμα Γκάντι περί μη βίας. Αυτή η τελευταία αντιπαρατίθεται, επίσης, με την πλειοψηφία των θεωριών περί επανάστασης, οι οποίες προκρίνουν τη βία ως μέσο επαναστατικής αλλαγής.
Όπως πολύ σωστά υπογραμμίζεται στον Πρόλογο και την Εισαγωγή, ο Γκάντι ήταν εκλεκτικιστής, καθώς άντλησε από όλες τις θρησκείες που στηρίζονται στον ηθικό νόμο της Αγάπης, δηλαδή της Μη Βίας, ενώ επικοινωνεί με πολλά ρεύματα της φιλοσοφίας και δη την πασιφιστική αναρχία του Λέοντος Τολστόι.
Ας δούμε όμως τι εννοούσε ο ίδιος, όταν μιλούσε για τη μη βία, αφού πρώτα ξεκαθαρίσει ότι «όπου μας απομένει μονάχα μία επιλογή, δειλία ή βία, προκρίνουμε τη βία. […] Όμως θεωρώ τη μη βία απείρως ανώτερη απ’ τη βία». Η μη βία στοχεύει στην αλλαγή του κόσμου μέσω της αλλαγής των συνειδήσεων. Όμως, η μη βία είναι πράξη. Σε τελική ανάλυση, η Σατυαγκράχα (η δύναμη της αλήθειας, η δύναμη της ψυχής) στηρίζεται στην πολιτική ανυπακοή, την παθητική αντίσταση, τη μη-συνεργασία. «Μη με παρανοήσετε», μας προτρέπει ο Γκάντι. «Τη δύναμη δεν τη γεννάει η φυσική ρώμη – τη γεννάει η αδάμαστη θέληση», θέση που προφανώς θυμίζει τη διάκριση της Χάνα Άρεντ μεταξύ βίας και δύναμης. «Η μη βία μας δεν πρέπει να τρέφει βία, μίσος και έχθρα». «Η μη βία στη δυναμική της έκφανση σημαίνει τον συνειδητό πόνο. Όχι πειθήνια υποταγή στη θέληση του Κακού, παρά πύργωμα της ψυχής ολάκερης εναντίον της θέλησης του τυράννου». «Η τέλεια μη βία συνίσταται στην ολοκληρωτική απουσία κακοβουλίας απέναντι σ’ ό,τι ζη».
Πιστεύω πως δικαίως άνθρωποι με αριστερές κι αντιεξουσιαστικές ιδέες θα αναρωτιούνται: Τι μπορεί να προσφέρει αυτή η κατ’ ουσίαν θρησκευτική πρακτική στον επαναστατικό αγώνα απέναντι σε πάνοπλους κατακτητές. Ο Γκάντι θεωρεί ότι ένας λαός που δεν έχει ανάγκη τους κατακτητές και ό,τι αυτό φέρνουν, ένας λαός που έχει την αυτοπεποίθηση να ζήσει με τα δικά του πρότυπα, χωρίς να ζητά από κανέναν τίποτα, ένας λαός που ζει την απλή ανώτερη ζωή του χωρίς να συνεργάζεται σε τίποτα με τον κατακτητή, πολύ απλά θα καταφέρει να του στερήσει τους λόγους της κατάκτησης και να πετύχει την απελευθέρωση χωρίς «ένα ενδιάμεσο στάδιο χάους και αναρχίας» το οποίο συνήθως συνεπάγεται η εκτεταμένη χρήση βίας. Ο ίδιος πρωτοστάτησε στο μποϊκοτάζ των αγγλικών προϊόντων και την επιστροφή στην οικιακή ινδική βιοτεχνία, στερώντας μια τεράστια αγορά για τα αγγλικά προϊόντα. Όπως εξηγούσε ο ίδιος, με τη μέθοδο της μη βίας «δε ζητάμε να καταστρέψουμε τον καπιταλιστή: θέλουμε να καταστρέψουμε τον καπιταλισμό». Σκεφτείτε πόσο δύσκολο είναι σήμερα να φρενάρουμε την υπερθέρμανση του πλανήτη, δεδομένου ότι είμαστε εθισμένοι/ες να καταναλώνουμε μιας χρήσης αχρείαστα προϊόντα που μετατρέπονται άμεσα σε σκουπίδια και που ως επί το πλείστον παράγονται στην άλλη άκρη του πλανήτη. Πολιτικά ενδιαφέρον έχει επίσης αυτό που στο Δίκτυο για τα Πολιτικά και Κοινωνικά Δικαιώματα συνηθίζουν να αποκαλούν «μειοψηφική δράση με πλειοψηφική απεύθυνση». Ο Γκάντι το διατύπωσε ως εξής: «Αν εγώ συνειδητοποιήσω την αλήθεια της [παθητικής αντίστασης], με χαρά θα την ακολουθήσω, και δεν θα κάτσω να περιμένω μέχρι ολόκληρος ο λαός να πάρη μπρος. Όσοι από μας σκέφτονται έτσι πρέπει να κάνουν το αναγκαίο βήμα, κ’ οι υπόλοιποι -αν είμαστε στο σωστό δρόμο-, θα μας ακολουθήσουν. Η θεωρία είναι εκεί – η πρακτική μας πρέπει να εναρμορνιστή μαζί της όσο περισσότερο γίνεται».
Όμως, ο Γκάντι δεν είναι μόνο πολιτικός στοχαστής. Αρθρώνει λόγο για την πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού, που μοιάζει να αρδεύει από τις θέσεις του Ρουσό και να επεξεργάζεται μια οικολογική ουτοπία. Το ιδεώδες του είναι η απλότητα που δυστυχώς τον οδηγεί στην πλήρη απόρριψη των κατακτήσεων του δυτικού πολιτισμού στην επιστήμη, την τεχνολογία και τις υλικές ανέσεις. Ωστόσο, διατυπώνει μερικές καίριες θέσεις: «Ο πολιτισμός, στην πραγματική έννοια του όρου, συνίσταται όχι στον πολλαπλασιασμό, μα στη σκόπιμη κ’ εκούσια ελάττωση των αγαθών». «Η μη βία είναι μια τέλεια κατάσταση – σκοπός προς τον οποίο τείνει η ανθρωπότητα ολάκερη φυσικά, πλην ασύνειδα». Δεν θα μπορούσαν άραγε αυτές οι δύο θέσεις να αποτελέσουν συγκροτητικές ιδέες μιας οικοσοσιαλιστικής ουτοπίας; «Δεν είμαι βέβαιος πως έπεισα τον ακροατή μου, ή ότι θα πείσω την αναγνώστη», όπως γράφει σεμνά ο Γκάντι, αλλά αυτή είναι η θέση μου.