Ο ανθρωπογεωγράφος και λέκτορας στο πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ Αγιάζ Μαλίκ, του οποίου τα ερευνητικά ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν την μαρξιστική και μετα-αποικιακή/αντιαποικιακή θεωρία, με εστίαση στην εργασία, τα κοινωνικά κινήματα και την αστική πολιτική στο Πακιστάν, μιλάει στην «Εποχή» για τις πακιστανικές εκλογές, τον ρόλο του στρατιωτικού κατεστημένου στις πολιτικές εξελίξεις, και την επόμενη ημέρα. Όσον αφορά τον σχηματισμό κυβέρνησης, το πιθανότερο σενάριο φαίνεται να είναι η συνεργασία των δύο παραδοσιακών κομμάτων της πακιστανικής πολιτικής, του δεξιού PMLN και του κεντροαριστερού PPP, που έχουν μαζί 129 έδρες και προσπαθούν να φτάσουν στον μαγικό αριθμό των 134 εδρών.
(1).jpg)
Πώς φτάσαμε στην εκλογική νίκη των ανεξάρτητων υποψηφίων που υποστήριξε το PTI;
Οι υποψήφιοι του PTI έπρεπε να κατέβουν ως ανεξάρτητοι, αφού η Εκλογική Επιτροπή και το Ανώτατο Δικαστήριο τούς απαγόρευσαν τη χρήση του εκλογικού συμβόλου του κόμματος με το ρόπαλο του κρίκετ. Αυτό αιτιολογήθηκε με τεχνικούς όρους, αλλά ήταν μια ολοφάνερα στοχευμένη απόφαση καθώς το PTI έχει πέσει σε δυσμένεια από το ισχυρό στρατιωτικό κατεστημένο του Πακιστάν τα τελευταία δύο χρόνια. Αυτό συνεπάγεται επίσης τη στόχευση του ηγέτη του κόμματος Ιμράν Χαν για μια σειρά υποθέσεων διαφθοράς και προδοσίας, με τον ίδιο να εκτίει δεκαετή ποινή στη φυλακή. Αυτή η σειρά των γεγονότων ήταν μια τεράστια μεταστροφή, καθώς η άνοδος του Χαν στην πρωθυπουργία το 2018 ήρθε μετά από μακροχρόνια υποστήριξη από τον στρατό. Ωστόσο, οι σχέσεις τους ήρθαν σε σύγκρουση εξαιτίας της παρέμβασης του Χαν στα εσωτερικά ζητήματα του στρατού και επίσης λόγω των ευρύτερων και κλιμακούμενων οικονομικών κρίσεων του Πακιστάν, για τις οποίες η κυβέρνησή του δεν είχε απάντηση λόγω του καλοπιάσματος που έδειξε σε ομάδες των ελίτ, όπως η οικονομική κυριαρχία του στρατού, οι εύνοιες στους ιδιοκτήτες μεγάλης ακίνητης περιουσίας και στους γαιοκτήμονες βαρόνους, καθώς και ενός προγράμματος 6 δισ. δολαρίων του ΔΝΤ που υπογράφηκε το 2019. Τελικά, οι ευρύτερες κρίσεις και οι εσωτερικές συγκρούσεις οδήγησαν στον επαναπροσδιορισμό της σχέσης Χαν και στρατού και στην εκδίωξή του από την εξουσία το 2022. Από τότε ο Χαν και η στρατιωτική ηγεσία βρίσκονται σε σύγκρουση, με τον ίδιο και το κόμμα του να καταστέλλονται και να στοχοποιούνται. Οι εργαζόμενοι και η ηγεσία του κόμματος έχουν εξαναγκαστεί να διαλυθούν, ενώ οι δραστηριότητές τους (έρανοι, συγκεντρώσεις, διαδικτυακές πλατφόρμες κλπ), έχουν κλείσει.
Τι σημαίνει η νίκη του PTI για την πολιτική του Πακιστάν;
Το στρατιωτικό κατεστημένο είχε ως στόχο να απονομιμοποιήσει και να μειώσει τον Χαν και το PTI σε δευτερεύοντες παίκτες στην πολιτική του Πακιστάν. Την ημέρα των εκλογών υπήρξε διακοπή στη λειτουργία των υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας και του διαδικτύου. Όμως παρόλο που η συμμετοχή ήταν ελαφρώς χαμηλότερη από τις προηγούμενες εκλογές (48% έναντι 52% το 2018), οι γυναίκες και οι νέοι ψήφισαν σε συντριπτική πλειοψηφία υπέρ του PTI, ειδικά στις βασικές αστικές περιοχές της χώρας όπως στο Παντζάμπ, στο Καράτσι και στην Κιμπέρ Πανκτούνκβα. Οι ανεξάρτητοι που υποστηρίχτηκαν από το PTI ήταν σε πορεία για να κερδίσουν σε πολύ περισσότερες από 120 εκλογικές περιφέρειες, και επομένως να εξασφαλίσουν πλειοψηφία στις συνολικά 266 έδρες. Ωστόσο, η καταμέτρηση των ψήφων καθυστέρησε και σταμάτησε σε πολλές περιοχές, με στρατιωτικούς και παραστρατιωτικούς αξιωματούχους να παρεμβαίνουν υπέρ υποψηφίων κομμάτων που ευνοούνται σήμερα από τον στρατό, όπως το PMLN στο Παντζάμπ και το MQM στο Καράτσι. Όμως ακόμη και με τέτοια χειραγώγηση οι ανεξάρτητοι που υποστηρίχτηκαν από το PTI πήραν σχεδόν 100 έδρες, και είναι η μεγαλύτερη ομάδα στο κοινοβούλιο. Ωστόσο, καθώς λόγω της προηγούμενης δικαστικής απαγόρευσης δεν αποτελούν «επίσημα» μέρος κανενός κόμματος, τους ασκείται πίεση από τον στρατό, μαζί με χρηματικά κίνητρα, για να ενταχθούν σε άλλα κόμματα. Έτσι η κατάσταση παραμένει αβέβαιη, με τα υπόλοιπα κόμματα να προσπαθούν να δελεάσουν ένα σημαντικό μέρος τους για να σχηματίσουν κυβέρνηση συνασπισμού. Ωστόσο και το PTI προσπαθεί να σχηματίσει συμμαχία με ένα ανεξάρτητο κόμμα, ώστε να μπορέσει να σχηματίσει δική του κυβέρνηση. Επομένως, το PTI είναι ουσιαστικά, αλλά όχι τεχνικά, το μεγαλύτερο κόμμα στο κοινοβούλιο, και το ποιος θα σχηματίσει κυβέρνηση θα αποφασιστεί την επόμενη εβδομάδα. Το στρατιωτικό κατεστημένο είναι υπέρ μιας κυβέρνησης συνασπισμού των αντιπάλων του Χαν, που θα πραγματοποιήσει οικονομικές μεταρρυθμίσεις με την υποστήριξή του.
Ποια είναι τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά της σύγκρουσης που υπάρχει στην πακιστανική κοινωνία μεταξύ των υποστηρικτών και των αντιπάλων του Ιμράν Χαν; Και ποιος είναι ο ρόλος του στρατού σε αυτήν;
Το κίνημα και το φαινόμενο του Χαν είναι πολύπλοκο. Τα τελευταία πενήντα τουλάχιστον χρόνια η πολιτική οικονομία του Πακιστάν εξαρτάται από την ιμπεριαλιστική κηδεμονία, μέσω της πώλησης των στρατιωτικών υπηρεσιών του για τους πολέμους του αμερικανικού ιμπεριαλισμού στην περιοχή, μαζί με την εξάρτηση από τα εμβάσματα από την εξαγωγή εργατικού δυναμικού. Αυτό έχει τροφοδοτήσει μια οικονομία που εξαρτάται από τις εισαγωγές και την κατανάλωση και έχει χαμηλή απορροφητικότητα και παραγωγικότητα, μαζί με την επανειλημμένη προσφυγή στα προγράμματα λιτότητας του ΔΝΤ για την αντιμετώπιση των δημοσιονομικών και συναλλαγματικών ελλειμμάτων που προκύπτουν. Αυτή η πολιτικοοικονομική στενότητα και ο ιστορικός ρόλος της ιμπεριαλιστικής πατρωνίας έχει οδηγήσει σε ένα στρατιωτικά κυριαρχούμενο πολίτευμα, ενώ ο στρατός έχει εξελιχθεί σε έναν όμιλο πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων που εκτείνεται σε πολλούς οικονομικούς τομείς. Σχετική με αυτό είναι η στενότητα των κυρίαρχων πολιτικών κομμάτων του Πακιστάν, που κυριαρχούνται από γαιοκτήμονες, καπιταλιστές σε μη παραγωγικούς τομείς, πολιτικές δυναστείες, και νεοεμφανιζόμενους μικροαστούς χρηματιστές Από τη δεκαετία του 1990 έχει αναδυθεί μια νέα επαγγελματική μεσαία τάξη στη βάση του νεοφιλελευθεροποιημένου τομέα των υπηρεσιών και του τριτογενούς τομέα. Ιστορικά, αυτό το τμήμα της μεσαίας τάξης βρήκε πολιτική άρθρωση μέσω της πολιτικοστρατιωτικής γραφειοκρατίας και ήταν κοντά της κοινωνιολογικά και ιδεολογικά. Ωστόσο, τις δεκαετίες του 2000 και του 2010, με τις βάσεις της πολιτικοοικονομικής τάξης να μετατοπίζονται και στη συνέχεια να μειώνονται, υπήρξε μια κρίση απορρόφησης σε λαϊκό επίπεδο και ιδιαίτερα των νέων επαγγελματικών ομάδων της μεσαίας τάξης στις κεντρικές περιοχές του Πακιστάν. Τέτοια τμήματα βρήκαν εκπροσώπηση στο PTI, με την Χαν-κεντρική, τεχνοκρατική, κατά της διαφθοράς, και συγκεντρωτική πλατφόρμα του. Η κοινωνιολογική και ιδεολογική συγγένεια αυτών των κοινωνικών κομματιών τα έφερε επίσης κοντά στον στρατό, ο οποίος παρέμεινε ο μεγαλύτερος οικονομικός παίκτης και πολιτικός διαιτητής του Πακιστάν. Στις εκλογές του 2018, με τον στρατό να έρχεται σε σύγκρουση με άλλα κόμματα για την εξωτερική πολιτική και την κατανομή των αποδόσεων από τις κινεζικές επενδύσεις, ο στρατός και το PTI υπό την ηγεσία του Χαν ήρθαν σε συμφωνία, με το υβριδικό στρατιωτικό καθεστώς του Χαν να έρχεται στην εξουσία. Αυτή η άνοδος χρησιμοποίησε έτσι τόσο τη δημοτικότητα του Χαν όσο και τη δύναμη χειραγώγησης του στρατού πριν από τις εκλογές. Ωστόσο, όπως ανέφερα, λόγω του δυσεπίλυτου των κοινωνικών και οικονομικών ζητημάτων η κυβέρνησή του ήρθε και αυτή σε σύγκρουση με τον στρατό. Ως εκ τούτου, ο Χαν είχε παράσχει ένα τελευταίο φύλλο συκής νομιμότητας σε μια φθαρμένη πολιτικοοικονομική τάξη πραγμάτων, και η στρατιωτική πτώση του αφήνει το στρατιωτικοποιημένο κυβερνών μπλοκ χωρίς καθόλου λαϊκό πρόσωπο και νομιμοποίηση. Έτσι, η χειραγώγηση και η νοθεία των φετινών εκλογών ακολουθεί τη διαδικασία που ξεκίνησε περίπου το 2017-18, αλλά τώρα έχει φτάσει σε νέα ύψη ποσοτικά και ποιοτικά. Ο Χαν έχει ευρεία λαϊκή υποστήριξη όχι μόνο μέσα στην κοινωνία, αλλά επίσης, λόγω της ιστορικής τους εγγύτητας, και σε τμήματα του κρατικού μηχανισμού, συμπεριλαμβανομένου του στρατού και της γραφειοκρατίας. Έτσι, παρόλο που οι κοινωνικές και οικονομικές πολιτικές του PTI κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησής του ήταν πάντα ευχάριστες για τις ελίτ και αντιδραστικές, η προσωπικότητα του Χαν έχει γίνει ένας πυρήνας γύρω από τον οποίο έχουν συγκεντρωθεί οι πολλαπλές δυσαρέσκειες για πολιτική τάξη του Πακιστάν, η οποία βρίσκεται σε μια πολιτική αποσύνθεση και στηρίζεται σε μια σαθρή οικονομική βάση.
Μέσα σε ποιες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες έγιναν οι εκλογές;
Η μακροχρόνια και οργανική κρίση του κυβερνώντος μπλοκ σχετίζεται με τη μείωση των κοινωνικοοικονομικών του συντεταγμένων. Η μείωση του κόστους και η συμπίεση της ζήτησης κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης του Χαν, ακολουθήθηκαν από τον διπλασιασμό αυτών των τάσεων λόγω της λιτότητας που υποστηρίχθηκε από το ΔΝΤ και από την κυβέρνηση συνασπισμού που ακολούθησε τον Χαν. Ο πληθωρισμός σήμερα βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδο εδώ και μισό αιώνα, με τις τιμές πολλών βασικών ειδών να υπερτετραπλασιάζονται τα τελευταία τέσσερα χρόνια. Αυτό συμβαίνει ενώ οι κοινωνικές δαπάνες μειώνονται συνεχώς λόγω των απαιτήσεων της εξυπηρέτησης του χρέους τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, και ο κίνδυνος αθέτησης των ξένων δανείων παραμένει πολύ υψηλός. Το Πακιστάν έχει τη χαμηλότερη αναλογία επενδύσεων προς το ΑΕΠ και φόρων προς το ΑΕΠ στην περιοχή, με τις επιδοτήσεις της ελίτ να φτάνουν σχεδόν τα 18 δισ. δολάρια ετησίως. Έτσι το κράτος ξοδεύει σχεδόν όλα τα έσοδα που παράγονται από τη φορολογία για την εξυπηρέτηση του χρέους, ακόμη και όταν η ελίτ αρνείται να φορολογήσει τον εαυτό της ή να επενδύσει σε παραγωγικούς τομείς που δημιουργούν ευρεία απασχόληση, σε αντίθεση με τους μη παραγωγικούς τομείς όπως τα ακίνητα και τα χρηματοπιστωτικά μέσα. Για παράδειγμα, οι πακιστανικές ελίτ είναι σήμερα οι τρίτοι μεγαλύτεροι ξένοι επενδυτές στην αγορά ακινήτων του Ντουμπάι. Είναι αυτή η περικοπή δαπανών που προκλήθηκε από το ΔΝΤ, ο πληθωρισμός, και η πολιτική καταστολή που διαμόρφωσαν το άμεσο πλαίσιο των εκλογών, ακόμη και αν αυτό εξαρτάται από την ευρύτερη κρίση των πολιτικοοικονομικών και ιμπεριαλιστικών ισορροπιών.
Πώς βλέπεις την επόμενη ημέρα; Τι προοπτικές υπάρχουν για να ξεπεραστεί αυτή η πολύπλευρη κρίση που αντιμετωπίζει το Πακιστάν;
Οι κρίσεις του Πακιστάν είναι διαρθρωτικής και οργανικής τάξης. Σχετίζονται άμεσα με τους τρόπους ένταξης της χώρας στην παγκόσμια τάξη πραγμάτων και την προβληματική κοινωνική δομή στην οποία βασίζεται. Ως εκ τούτου, το στρατιωτικοποιημένο κυβερνών μπλοκ προσπαθεί να σφυρηλατήσει αυτούς τους ιμπεριαλιστικούς δεσμούς με όρους εστιασμένους στις επενδύσεις, κυρίως από τις χώρες του Κόλπου, μέσω του νεοσύστατου και υπό την ηγεσία του στρατού Ειδικού Συμβουλίου Διευκόλυνσης Επενδύσεων. Ωστόσο, αυτό είναι απίθανο να είναι επιτυχές λόγω της παγκόσμιας καπιταλιστικής στασιμότητας καθώς και λόγω των εσωτερικών φραγμών, όπως τα εδραιωμένα συμφέροντα εντός του πακιστανικού κράτους και μεγάλων τομέων των κυρίαρχων τάξεων που κινδυνεύουν να χάσουν από μια τέτοια αναδιάρθρωση. Επομένως, τα ερωτήματα που τίθενται αφορούν ολόκληρη την κοινωνική δομή του Πακιστάν και τις πολιτικοοικονομικές βάσεις του. Η αντιμετώπιση αυτού απαιτεί ένα κοινωνικό πρόγραμμα και έναν συνασπισμό βασισμένο στις λαϊκές τάξεις, που να αντικαθιστά την επικεντρωμένη στις ελίτ και εξαρτώμενη από την αυτοκρατορική οικονομική τάξη με μια τάξη βασισμένη στην εκβιομηχάνιση ευρείας βάσης, στον εκδημοκρατισμό των παραγωγικών συντελεστών, συμπεριλαμβανομένης της αγροτικής και της αστικής γης, στη δημόσια κατεύθυνση των χρηματοπιστωτικών τομέων και προτεραιοτήτων, και στην αποσύνδεση από μια άνιση παγκόσμια τάξη. Η αποδυνάμωση του στρατού, και συνεπώς η προσφυγή του σε έναν ανοιχτό εξαναγκασμό, προσφέρει την ευκαιρία σε άλλες δυνάμεις να παρέμβουν. Όμως παρόλο που ο Χαν έχει την υποστήριξη μεγάλων λαϊκών στρωμάτων, το κόμμα του δεν έχει ούτε το πρόγραμμα ούτε την οργανωμένη κοινωνική ικανότητα να υποτάξει αυτές τις εδραιωμένες ομάδες. Το στρατιωτικοποιημένο κυβερνών μπλοκ ελπίζει σε νέες πηγές αυτοκρατορικής/υπό-αυτοκρατορικής γενναιοδωρίας, όπως μέσω επενδύσεων από τον Κόλπο ή ίσως ακόμη και ενός νέου περιφερειακού πολέμου που ανοίγει τις στρόφιγγες της αμερικανικής, ή άλλης, βοήθειας. Πιθανότατα θα υπάρξουν περαιτέρω κινήσεις για να αντιστραφούν οι σκληρά κερδισμένες μεταρρυθμίσεις του Πακιστάν και να ανοίξει ο δημοσιονομικός χώρος για το κράτος. Ωστόσο, ελλείψει μιας συνολικής και προοδευτικής οικονομικής δομής ή ανανέωσης των αυτοκρατορικών συντεταγμένων του κυβερνώντος μπλοκ, το πολιτικό τοπίο θα παραμείνει ρευστό. Χωρίς σταθερές πολιτικοοικονομικές βάσεις, οι απαιτήσεις της πολιτικής και κοινωνικής συνοχής θα οδηγήσουν σε συνεχή εξάρτηση από τον εξαναγκασμό, και επομένως στην επικίνδυνη προοπτική της εμβάθυνσης της στρατιωτικής εμπλοκής και της καταστολής για να καλύψουν τα δομικά ρήγματα της κοινωνίας και της κυρίαρχης πολιτικής.