Δυο απλά παραδείγματα για την ασφάλεια που προσφέρουν τα δημόσια αγαθά. Το πρώτο είναι δικό μου. Στις αρχές του 21ου αιώνα ένας κοντινός μου άνθρωπος αντιμετώπισε σημαντικά προβλήματα υγείας από τα οποία τελικά και κατέληξε. Υπολογίζω πως έμεινε στο νοσοκομείο τουλάχιστον μια ντουζίνα μήνες, έκανε πολλές θεραπείες, εγχειρήσεις, πολυδάπανες και διαφορετικές φαρμακευτικές αγωγές που συνεχίζονταν μόνιμα στο σπίτι. Η οικογένειά μου δε χρεώθηκε ούτε ευρώ γιατί το δημόσιο σύστημα υγείας ήταν εντελώς δωρεάν. Αν αναγκαζόμασταν να πληρώσουμε το κόστος θα μετριόνταν σε αρκετές δεκάδες χιλιάδων ευρώ, χρήματα που απλώς δεν υπήρχαν.
Το δεύτερο παράδειγμα είναι η εμπειρία από τη δημόσια παιδεία του Λουδοβίκου Κοτσωνόπουλου, όπως την περιέγραψε σε ανάρτησή του, γλαφυρή εξίσου: «Η Βρετανία είχε ένα από τα μεγαλύτερα δημόσια δωρεάν συστήματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Ευρώπη. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 ξεκίνησε η επιβολή διδάκτρων στα μεταπτυχιακά της προγράμματα. Η τιμολόγηση είχε δύο διαβαθμίσεις. Οι φοιτητές που προέρχονταν από την ΕΕ- σε αυτούς περιλαμβάνονταν και οι Βρετανοί- πλήρωναν τη χαμηλή κλίμακα διδάκτρων και εκείνοι εκτός ΕΕ που πλήρωναν την υψηλή. Όταν πήγα να κάνω μεταπτυχιακά το 2003, η τότε κυβέρνηση του “Σοσιαλδημοκράτη” Μπλερ αποφάσισε να εισάγει δίδακτρα, με την ίδια διαφοροποίηση, στα προπτυχιακά που ως τότε παρέμεναν δωρεάν. Καθησύχασε τους Βρετανούς υποσχόμενος ότι τα δίδακτρα τους θα τα κάλυπτε το κράτος μέσα από ένα σύστημα διανομής κουπονιών μέσα από την τοπική αυτοδιοίκηση. Αυτό κράτησε μέχρι το 2011, οπότε και οι συντηρητικοί έκοψαν τις χρηματοδοτήσεις, εξομοίωσαν προς τα πάνω τις τιμές και τις απελευθέρωσαν. Σήμερα για να σπουδάσει ένας Βρετανός σε καλό πανεπιστήμιο χρειάζεται να πάρει ένα σοβαρό δάνειο, εκτός και εάν ο μπαμπάς του έχει λεφτά».
«Προχωρούμε δυναμικά με τις αποκρατικοποιήσεις, διότι ανεβάζουν τη χώρα»!
Αυτά όμως δεν ενδιαφέρουν τον Υπουργό Οικονομίας γιατί το βίντεο που ανέβασε στο tiktok o Κωστής Χατζηδάκης είχε τον παραπάνω τίτλο. Στις πρώτες επικοινωνιακά αυτοσαρκαστικές φράσεις λέει: «ξέρω, ξέρω ότι ορισμένοι από εσάς πιστεύετε ότι είμαι “μεσίτης” και “ξεπουλάω” τη χώρα με τις αποκρατικοποιήσεις». Έπειτα συνεχίζει αφηγούμενος τις επιτυχίες ιδιωτικοποιήσεων που έχει στο υπουργικό του παλμαρέ. Ο κ. Χατζηδάκης είναι παιδί της εποχής του νεοφιλελευθερισμού, επιτελεστής και υπηρέτης αυτής της τεράστιας μπίζνας. Για του λόγου το αληθές, οι Zohlnhöfer & Obinger (2006) υπολόγισαν πως από το 1990 έως το 2000, τα συνολικά έσοδα από ιδιωτικοποιήσεις σε περισσότερες από εκατό χώρες ανήλθαν σε 937 δισεκατομμύρια. Δεν είναι και λίγα.
Οι ιδιωτικοποιήσεις έγιναν τρόπος επέκτασης του κεφαλαίου σε τομείς της οικονομίας που μέχρι πριν ήταν αποκλειστικά ή κατά πλειοψηφία δημόσιοι. Οι Θάτσερ και Ρήγκαν ξεκίνησαν νόμιμα τις ιδιωτικοποιήσεις σε Βρετανία και ΗΠΑ αντίστοιχα, ενώ η χωρική επέκταση αφορούσε την Κίνα και έπειτα από την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού και τα κράτη που προέκυψαν από τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Σωρευτικά πρόκειται για την πιο μαζική μετατόπιση ισορροπίας πλούτου και ισχύος από τα κράτη στις αγορές. To 2015 οι 10 κορυφαίες εταιρείες του κόσμου είχαν συνδυασμένα έσοδα 285 τρισεκατομμυρίων δολαρίων, περισσότερα από τις 180 πιο «φτωχές» χώρες μαζί. Καθόλου τυχαίο δεν είναι πως την ίδια αυτή περίοδο, παρόλο που η παραγωγικότητα των εργαζόμενων αυξάνεται, οι ανισότητες παίρνουν την ανηφόρα, όπως φαίνεται και από τους πίνακες των Piketty & Saez (2014).
Ιδιωτικοποίηση, εξωτερική ανάθεση, απορρύθμιση
Αυτοί είναι αρχετυπικά οι τρεις τρόποι απόσυρσης του κράτους. Στην Ελλάδα βέβαια το κάναμε κάπως πιο βαλκανικά, αλλά αυτό δε σημαίνει πως σχεδόν παντού αλλού δεν προέκυπταν προβλήματα διαφθοράς. Η Σπυριδάκη (2011: 348-349) σημείωνε για τη χώρα μας πως «το κράτος, προκειμένου να επιτύχει το άνοιγμα στον ανταγωνισμό μιας σειράς κρατικομονοπωλιακών αγορών, φαίνεται να προέβη στην παροχή συγκεκριμένων εγγυήσεων προς τους οικονομικούς δρώντες που εκδήλωσαν σχετικό ενδιαφέρον να δραστηριοποιηθούν στην αγορά. Οι εγγυήσεις αυτές αφορούν τον αριθμό των συμμετεχόντων στην αγορά, τα επίπεδα τιμών, την αποδυνάμωση του παλιού κρατικού μονοπωλίου. Με αυτό τον τρόπο το κόστος επένδυσης των νέων οικονομικών δρώντων αναλαμβάνεται από το κράτος και επιμερίζεται μεταξύ του ιδίου και των καταναλωτών». Από τη δεκαετία του 1980 ακόμα, αλλάζει ο όγκος και ο τρόπος επενδύσεων μερίδας της αστικής τάξης στην Ελλάδα. Τα "νέα τζάκια" επεκτάθηκαν οριζόντια σε κλάδους, με εγγυημένη την ολιγοπωλιακή δομή και την κρατική προστασία. Οι τομείς επέκτασης αφορούσαν την πληροφορική, τις κατασκευές, τις τράπεζες, την ασφάλιση, τις μεταφορές, τα ΜΜΕ, τον τουρισμό, το εμπόριο, την υγεία, την παιδεία. Με την επέκταση αυτή ο δημόσιος τομέας μετατράπηκε από τομέας παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών σε πρωταρχικό καταναλωτή του ιδιωτικού τομέα και όπως σημειώνει ο Σταθάκης (2002) εκεί ήταν και η πρωταρχική συγκρότηση των σχέσεων διαπλοκής.
Τι να γίνει και γιατί
Να ανοίξουμε την κουβέντα του κράτους εμείς ξανά και να μην φοβηθούμε. Εφόσον η Δεξιά και η Σοσιαλδημοκρατία επέλεξαν για μισό αιώνα πως αυτός είναι ο μόνος τελεσφόρος οικονομικά τρόπος να σωθούν τα φθίνοντα ποσοστά κέρδους, εμείς οφείλουμε να απαντήσουμε πως στα ζητήματα της κοινής ωφέλειας απαιτείται δημόσια παρέμβαση. Δεν χρειαζόμαστε κάποιο κράτος πελατειακό, γραφειοκρατικό, στρατιωτικό, της σοβιετικής αναποτελεσματικότητας ή των κολλητών, του predator ή του αυταρχισμού. Δεν είμαστε αγνώμονες να μην ξέρουμε την εργαλειοποίησή του από την αστική τάξη, τη συνεισφορά του σε καταπιεστικούς υπερεθνικούς οργανισμούς, την μη ουδετερότητά του μηχανισμού του κ.ο.κ. Ξέρουμε όμως πως πρόκειται για σχέση, πως ο ταξικός συσχετισμός δύναμης διαμορφώνεται και διαμορφώνει και, με αυτήν την έννοια, είναι πεδίο πάλης. «Στη σκιά της μόνιμης κρίσης του 21ου αιώνα, φαίνεται πως έχει επανέλθει στο προσκήνιο η θετική αποστολή των δημόσιων ρυθμιστικών εξουσιών», έγραψε γράφει ο Νικόλας Σεβαστάκης στο τελευταίο του βιβλίο και έχει δίκιο. Κράτος της δημόσιας υγείας και παιδείας, κράτος δικαίου, κράτος που δε θα ιδιωτικοποιεί τα τρένα και θα πεθαίνει ο ανθός των νιάτων. Κι αν το θέλουμε και το προσπαθήσουμε, και κράτος του δημοκρατικού σχεδιασμού, της απόδοσης των Κοινών στην κοινότητα, κράτος με το βλέμμα στον ορίζοντα της αυτοκατάργησής του.
R. Zohlnhöfer and H. Obinger (2006), Selling Off the "Family Silver": The Politics of Privatization, στο World Political Science, τχ. 2(1)
T. Piketty & E. Saez (2014), Inequality in the long run, στο Science, τχ. 344 σελ.838-843
Μ. Σεβαστάκης (2024), Πολιτική χειραφέτηση και κοινωνική κριτική, Αθήνα: Πόλις
Μ. Σπυριδάκη (2011), Πλευρές της οικονομικής συναίνεσης πίσω από την οικονομική απορρύθμιση, στο Συλλογικός Τόμος, Δημοκρατία και κρατικές πολιτικές στην Ελλάδα, Αθήνα: Ίδρυμα Σάκης Καράγιωργας, σελ. 340-361
Γ. Σταθάκης (2002), Οικονομικός φιλελευθερισμός και το εγχείρημα του εκσυγχρονισμού, στο Συλλογικός Τόμος, Ιδεολογικά ρεύματα και τάσεις της διανόησης στην σημερινή Ελλάδα, Αθήνα: Ίδρυμα Σάκης Καράγιωργας, σελ. 166-178