Άννα Αθανασούλη, Βάλλια Ράπτη, Βαγγέλης Σαράφης (επιμ.) «Εννέα επεισόδια από την Επανάσταση του 1821», Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού - Μνήμων, 2023
Υπήρχαν προδότες μέσα στη Φιλική Εταιρεία; Γνώριζε η Πύλη για την Επανάσταση νωρίτερα από την κήρυξη της τελευταίας; Γιατί πολλές ελληνίδες αιχμάλωτες αρνήθηκαν να απελευθερωθούν; Η καταστροφή της Τριπολιτσάς ήταν όντως τυφλή ή διενεργήθηκε τελετουργικά από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ;
Γύρω και από τέτοιου είδους ερωτήματα κινούνται οι εννέα μελέτες του τόμου που πρόσφατα εξέδωσε η Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού. Μελετήματα μικρής έκτασης, γραμμένα από νέες και νέους ιστορικούς, τα οποία αναθερμαίνουν το ενδιαφέρον μας για την Ελληνική Επανάσταση και αναζωογονούν τη σχετική βιβλιογραφία, βασισμένα σε αναξιοποίητο και αφανές αρχειακό υλικό που με γνώση και φροντίδα παρουσιάζεται και συζητείται. Υλικό έλασσον που τοποθετείται δίπλα στα μεγάλα ιστοριογραφικά θέματα και φωτίζεται μέσω της ενδελεχούς τεκμηρίωσης. Ο καλαίσθητος τόμος που ο Μνήμων εξέδωσε συμπληρώνεται από το κατατοπιστικό ως προς την έκδοση και αιχμηρό ως προς τον «εορτασμό» της δισεκατονταετηρίδας εισαγωγικό σημείωμα του Χρήστου Λούκου και φυσικά –επειδή οι (καλοί) ιστορικοί δεν φείδονται κόπων– από ευρετήριο.
Εγκαινιάζοντας μια νέα εκδοτική σειρά με τίτλο «Μικρές μελέτες», η οποία θα αφορμάται από «ένα συμβάν, ένα τεκμήριο, μια μικρή ιστορία», ο πρώτος αυτός τόμος για την κοινότητα των ιστορικών έχει και ένα συμβολικό βάρος: αφενός αποτελεί συνέχεια των διαρκών προσπαθειών του Μνήμονος για τεκμηριωμένη και αξιόπιστη ιστορική γνώση, αφετέρου γράφεται και εκδίδεται από νέους και νέες επιστήμονες. Συμβολικές συνέχειες και τομές, επιστημονική παράδοση και ανανέωση, πνεύμα συλλογικό και ομαδική εργασία σε καιρούς που οι συλλογικότητες και οι ανθρωπιστικές επιστήμες βάλλονται πρωτίστως από το νεοφιλελεύθερο μοντέλο – μια επίμονη σπορά.
Κάτι παραπάνω από επεισόδια
Ο Κωνσταντίνος Ηροδότου εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο η διαμάχη Κοραή και Κοδρίκα συγκροτεί (πολεμικά) τη δημόσια σφαίρα με αφορμή το γλωσσικό ζήτημα και ένα ανώνυμο κοραϊκό έργο, το τελευταίο μείζον της εν λόγω διαμάχης – η ιστορία των ιδεών σε διασταύρωση με τη διανοητική ιστορία.
Ο Βαγγέλης Σαράφης ανιχνεύει τα δίκτυα της Φιλικής Εταιρείας στην Αλεξάνδρεια σε μια προσπάθεια αποκατάστασης των αποσπασματικών γνώσεών μας για την Εταιρεία, ενώ σκιαγραφεί και πλευρές ενδεχόμενης προδοτικής στάσης Ελλήνων – τα συνωμοτικά δίκτυα συμπλέκονται με τα εμπορικά, προκειμένου η οικονομική ιστορία να περάσει μέσα από τις επαναστατικές μεσογειακές πραγματικότητες.
Ο Γιουσούφ Ζίγια Καραμπιτσάκ και ο Λεωνίδας Μοίρας φωτίζουν το οθωμανικό πλαίσιο: ο μεν πρώτος επιχειρεί να διασαφηνίσει τις αντιλήψεις περί έθνους, ελευθερίας κτλ., έτσι όπως αυτές προσελήφθησαν από την οθωμανική διοίκηση κατά την κήρυξη της Επανάστασης – αφετηρία η ιστορία των εννοιών· ο δεύτερος σκιαγραφεί την οθωμανική κατασκοπεία και αντικατασκοπεία την περίοδο της Επανάστασης, προσφέροντας άγνωστα στοιχεία από οθωμανικά χρονικά και αρχεία και μια δελεαστική υπόθεση εργασίας σχετικά με τις βιαιότητες στην Κωνσταντινούπολη εναντίον των χριστιανών – εσωτερική και εξωτερική πολιτική, αστυνόμευση και κατασκοπευτικά δίκτυα φέρνουν κοντά τις οθωμανικές σπουδές στην πολιτική ιστορία του Αγώνα.
Η Άννα Αθανασούλη, παρουσιάζοντας τα έργα και τις ημέρες του γάλλου προξένου στη Σμύρνη, όταν κηρύχθηκε η Επανάσταση, δεν ανασυστήνει μόνο την ακολουθία των γεγονότων, αλλά εμβαθύνει στα διλήμματα που γεννιούνται, όταν ένας υπάλληλος των Μεγάλων Δυνάμεων και με φιλελληνικά αισθήματα έρχεται αντιμέτωπος με τις διοικητικές διαταγές περί ουδετερότητας εν μέσω σφαγής – η διπλωματική ιστορία συμπλέκεται με την ιστορία των θρησκευτικών κοινοτήτων, αναδεικνύοντας και τους ψυχολογικούς κραδασμούς των ιστορικών υποκειμένων.
Η Βάλλια Ράπτη μέσω του ανδρικού απομνημονευματογραφικού λόγου παρακολουθεί την ιστορία αιχμάλωτων γυναικών και προσπαθεί να ανιχνεύσει τους λόγους για τους οποίους άλλες από αυτές απελευθερώθηκαν και άλλες όχι – η ιστορία των γυναικών, υποδορίως και η ιστορία της σεξουαλικότητας, φωτίζει τα υποφωτισμένα ιστορικά υποκείμενα που δεν υπήρξαν ηρωίδες με τη συμβατική έννοια.
Ο Φραντσέσκο Σκαλόρα, προτείνοντας την έκδοση των αυτογράφων του ιταλού υποπροξένου στην Αθήνα ως συμπλήρωμα του ήδη εκδομένου ημερολογίου του, προσπαθεί να διευρύνει την έρευνα γύρω από το ιταλικό φιλελληνικό κίνημα αλλά και τη δράση Ιταλών στον Αγώνα – εκδοτική ιστορία και Φιλελληνισμός συμπλέκονται με δίκτυα διαμεσολάβησης για να αναδείξουν την ευρωπαϊκή διάσταση της Επανάστασης.
Η Όλγα Ευαγγελίδου –η οποία φιλοτέχνησε και το κόσμημα του εξωφύλλου– ανασύρει την εξέχουσα, όπως φαίνεται, περίπτωση μιας μοδίστρας που έραβε φράγκικα στην Ερμούπολη και παρακολουθεί τη διαμόρφωση των ενδυματολογικών επιλογών των Ερμουπολιτών εν μέσω Επανάστασης – ιστορία της καθημερινότητας και των νοοτροπιών, ιστορία της μόδας.
Ο Μιχάλης Φέστας επιχειρεί να ανασύρει μαρτυρίες καταστροφής, προκειμένου με αφορμή την περίπτωση της Τριπολιτσάς να δημιουργήσει έναν χάρτη καταστροφών στον οποίο θα αποτυπώνεται η υλικότητα των πολεμικών συγκρούσεων – οικιστική ιστορία, χώρος και χαρτογραφία σε μια προσπάθεια αποτύπωσης των ερειπίων.
Μεθοδολογικός πλουραλισμός, ποικίλες ερευνητικές και ιστοριογραφικές πειθαρχίες, κάτι παραπάνω δηλαδή από απλά επεισόδια και κάτι περισσότερο από μια συνηθισμένη συναγωγή άρθρων. Το μείζον στοιχείο που διέπει αυτήν την πολλαπλότητα είναι νομίζω η επιμονή στην τεκμηρίωση και η μέριμνα για την αξιοποίηση του ήσσονος.
«Κύκλωμα ευεργετικό»
Σε ένα όλως τρυφερό του κείμενο ο Κ. Θ. Δημαράς (1984) σημειώνει: «Αποσπόρια, στην συνθηματική γλώσσα […], ονομάζουμε τούτο: τους μικρούς ειδικούς προβληματισμούς που γεννιούνται δίπλα σε κάθε μακρά, μακρόπνοη, εργασία […]. [Ό]λα αυτά δεν χωράνε στις σημειώσεις: αρκετά, που τα κρίνουμε χρήσιμα, μένουν απέξω και γίνονται, μικρές ή μεγάλες, αυτοτελείς εργασίες, αν και όταν έρθει η σειρά τους». Αποσπόρια, λοιπόν, είναι και αυτά τα εννέα μελετήματα – σπόροι που δεν βρήκαν αλλού τη θέση τους, που περίσσεψαν μα που επίμονα και με φροντίδα φυτεύτηκαν στο παρόν μας ετεροχρονισμένα, λίγο μετά τα διακόσια του 1821, επειδή οι σπορείς τους έκριναν ότι η σπορά αξίζει τον κόπο.
Οι επιμελητές του τόμου σημειώνουν ότι τα κείμενα βασίζονται «στα επιστημονικά ενδιαφέροντα των συγγραφέων και τις διαθεσιμότητές τους», όμως σε αυτά πρέπει να προσθέσουμε και ένα ακόμη: τη συμμετοχή πολλών εξ αυτών σε ερευνητικά έργα που υλοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια, ίσως και με αφορμή την επέτειο. Ό,τι καλό και ωφέλιμο έδωσε η επέτειος είναι και τούτο: εργαλεία έρευνας αναφορικά με την Ελληνική Επανάσταση – ευρετήρια, πίνακες, βιβλιογραφίες, ψηφιακές εφαρμογές, νέες εκδόσεις κ.ά. Ξανασημειώνει, λοιπόν, ο Δημαράς: «Εδώ γίνεται αυτή την ώρα ένα κύκλωμα ευεργετικό […]: η έρευνα που προκαλείται από την αύξηση των τεκμηρίων, η αύξηση τεκμηρίων που προκαλείται από την έρευνα. Έτσι πληθαίνουν και τα αποσπόρια». Τί να κάνουμε, επομένως, με αυτούς τους σπόρους που περίσσεψαν; Να τους διασκορπίσουμε και να τους διασπείρουμε – με τη φροντίδα, το μεράκι και το συνεργατικό πνεύμα που με το έργο τους μας υποδεικνύουν οι νέες και οι νέοι ιστορικοί από το φυτώριο του Μνήμονος.