António Lobo Antunes «Η άλλη όχθη της θάλασσας», μετάφραση: Αθηνά Ψυλλιά, εκδόσεις Πόλις, 2023
«Ήρθα στην Αγκόλα για τις νέγρες κι επειδή μου είπαν πως ένας ξάδελφος πλούτισε εδώ, ανάμεσα στα λιοντάρια και τους αράπηδες, χάρη στο βαμβάκι…», μονολογεί ένας από τους κεντρικούς χαρακτήρες του μυθιστορήματος «Η άλλη όχθη της θάλασσας», απηχώντας όλο τον κυνισμό και τον τυχοδιωκτισμό της ευρωπαϊκής περιπέτειας στην Αφρική. Ο Αντόνιο Λόμπο Αντούνες, που γεννήθηκε στη Λισαβόνα το 1942 και υπηρέτησε τη θητεία του στην Αγκόλα, γνωρίζει αυτό το υπεροπτικό mentalité από πρώτο χέρι.
Η αμείλικτή κριτική στην πορτογαλική αποικιοκρατία στην Αγκόλα, η καταδίκη τής -σχεδόν- σαραντάχρονης περιόδου της δικτατορίας του Σαλαζάρ και η Επανάσταση των Γαρυφάλλων του 1974, επανέρχονται ως κεντρικά θέματα σε ορισμένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα του.
«Στο Μεγαλείο της Πορτογαλίας» (Καστανιώτης, 2000, μτφ. Αθηνά Ψυλλιά) αφηγείται την ιστορία τριών αδελφών που στάλθηκαν στην Αφρική για να διαιωνίσουν τη λάμψη της «Μεγάλης Θαλασσοκράτειρας», και τελικά, όχι μόνο διαψεύστηκαν, αλλά και ξεχάστηκαν από την ίδια την πατρίδα τους.
Στο «Στου διαόλου τη μάνα» (Πάπυρος, 2008, μτφ. Αθηνά Ψυλλιά) περιγράφει τις ζυμώσεις που έλαβαν χώρα στις τάξεις των χαμηλόβαθμων αξιωματικών που υπηρετούσαν στην Αγκόλα, οι οποίοι υποκίνησαν την Επανάσταση των Γαρυφάλλων.
Στο «Ώσπου οι πέτρες να γίνουν ελαφρύτερες απ’ το νερό» (Πόλις, 2020, μτφ. Μαρία Παπαδήμα), παραδίδει μαθήματα ενσυναίσθησης και αλληλεγγύης: ένας νεαρός ανθυπολοχαγός, ύστερα από είκοσι επτά μήνες στον πόλεμο της Αγκόλας, επιστρέφει στη μητρόπολη φέρνοντας μαζί του ένα ορφανό παιδί. Θα αναθρέψει τον μικρό μαύρο, ο οποίος επέζησε από την καταστροφή του χωριού του και τη σφαγή των δικών του από τον πορτογαλικό στρατό, σαν να ήταν γιος του.
Η πρώτη ρωγμή στην αποικιακή διακυβέρνηση
Στο «Η άλλη όχθη της θάλασσας», που εκδόθηκε το 2019 και κυκλοφόρησε πέρσι στα ελληνικά, ο Αντόνιο Λόμπο Αντούνες καταπιάνεται με ένα λίγο-πολύ άγνωστο συμβάν της πρόσφατης ιστορίας της πορτογαλικής αποικιοκρατίας στα αφρικανικά εδάφη: την εξέγερση του 1961 στην Μπάισα ντου Κασάνζε, περιοχή στα βόρεια της Αγκόλα. Ήταν η πρώτη ρωγμή στην αποικιακή διακυβέρνηση, το σημείο όπου άρχισε να καταρρέει η υποτιθέμενα ανίκητη πορτογαλική εξουσία. Η εξέγερση των ιθαγενών ξέσπασε σε μια ιστορική στιγμή που την ευνοούσε, καθώς φυσούσαν άνεμοι ανεξαρτησίας στις ευρωπαϊκές αποικίες στην Αφρική. Είχε προηγηθεί η ανεξαρτησία της Γκάνα το 1959. Στις 30 Ιουνίου του 1960, μετά από τους αγώνες του αδικοχαμένου Πατρίς Λουμούμπα, ανεξαρτητοποιήθηκε το Βελγικό Κονγκό. Οι Αγκολέζοι επαναστάτες εμπνεύστηκαν από το παράδειγμα του τελευταίου και είχαν την υποστήριξη κονγκολέζων ανταρτών.
Οι ντόπιοι εργάτες ξεκίνησαν απεργία στις 4 Ιανουαρίου 1961 και σύντομα η εξέγερση επιταχύνθηκε, με σφαγές οικογενειών αγροτών, κάψιμο φυτειών βαμβακιού και άλλες καταστροφές. Ταυτόχρονα, εξεγέρθηκαν εργάτες της αποικιακής διοίκησης, όπως οι σέπου, οι αστυνομικές δυνάμεις που αποτελούνταν από μαύρους. Την εξέγερση υποκίνησε ο χριστιανός ιεροκήρυκας Αντόνιο Μαριάνο, ηρωική και σουρεαλιστική μορφή, που έπεισε τους οπαδούς του ότι είναι άτρωτοι απέναντι στα πυρά του εχθρού. Σε αυτές τις επιθέσεις, ο πορτογαλικός στρατός απάντησε με μια στρατιωτική επίθεση εθνοκτονικού χαρακτήρα, που υλοποιήθηκε με χερσαίες επιχειρήσεις αδιάκριτων σφαγών και αεροπορικές επιδρομές, χρησιμοποιώντας βόμβες ναπάλμ. Αυτά τα ιστορικά γεγονότα αποτελούν τον πυρήνα, μια μαύρη τρύπα όπου συγκλίνουν οι αφηγηματικές γραμμές που υφαίνουν το βιβλίο του Αντόνιο Λόμπο Αντούνες.
Αφήγηση σε τρεις χρόνους
Τρεις είναι οι βασικοί χαρακτήρες, οι φωνές των οποίων εναλλάσσονται χωρίς γραμμικότητα μέσα στο ίδιο το έργο: η νεαρή κόρη ενός πορτογάλου αποίκου που αποστέλλεται μαζί με την υπηρέτρια-σύντροφο και σωτήρα της να ζήσει σε μια Πορτογαλία που δεν γνωρίζει, ένας ταπεινός πορτογάλος αξιωματούχος που λιποτακτεί και κρύβεται στα όρια της ερήμου Ναμίμπ με τη σιωπηλή Αγκολέζα γυναίκα-κτήμα του και ένας υψηλόβαθμος πορτογάλος στρατιωτικός, που κρίνεται ως ανεπαρκής και βλέπει την καριέρα του να διακόπτεται με δυσμενή μετάθεση πίσω στη Μητρόπολη.
Ο Αντόνιο Λόμπο Αντούνες δεν ενδιαφέρεται τόσο να περιγράψει τα πολεμικά ή πολιτικά γεγονότα, αλλά να αναδείξει την ανθρώπινη κατάσταση σε καιρό κρίσης. Αποδομεί επίσης τον μύθο της γενναιοδωρίας της πορτογαλικής αποικιακής διοίκησης.
Οι πρωταγωνιστές αυτών των αφηγήσεων είναι οι ίδιοι οι αφηγητές των καταστάσεων του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντός τους. Οι αφηγήσεις αναφέρονται στους προγενέστερους χρόνους των πρωταγωνιστών, από την παιδική τους ηλικία· μελλοντικές ιστορίες των ίδιων περιγράφουν τα ήδη γεωγραφικά απομακρυσμένα γίγνεσθαι των χαρακτήρων, που κάποτε συνέκλιναν στον χρόνο και στον χώρο, σε αυτό το κομβικό έτος της πορτογαλικής αποικιοκρατίας. Αυτή η χρονολόγηση δεν καταγράφεται ποτέ στο βιβλίο, αν και η χρονικότητα είναι ξεκάθαρη, καθώς πρόκειται για ιστορικά γεγονότα.
Ο λόγος του συγγραφέα είναι μακροπερίοδος και συνειρμικός. Είναι ένας μάστορας της τεχνικής συνειδησιακής ροής. Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί ανορθόδοξα τους τρεις χρόνους της αφήγησης, θυμίζει κάπως τις αντίστοιχες αφηγηματικές τεχνικές του Κάρλος Φουέντες στον εμβληματικό Θάνατο του Αρτέμιο Κρους.
Μεγάλη μορφή της σύγχρονης λογοτεχνίας
Ο Αντόνιο Λόμπο Αντούνες γεννήθηκε το 1942 στη Λισαβόνα. Σπούδασε ιατρική και ειδικεύτηκε στην ψυχιατρική. Στις αρχές της δεκαετίας του ’70 έκανε τη στρατιωτική του θητεία στην Αγκόλα, παίρνοντας μέρος στους αποικιακούς πολέμους όπως όλοι οι νέοι της γενιάς του. Συγγραφέας πάνω από είκοσι έργων, που μεταφράστηκαν στις κυριότερες γλώσσες, θεωρείται μία από τις μεγαλύτερες μορφές της σύγχρονης λογοτεχνίας. Έχει τιμηθεί με το μεγαλύτερο πορτογαλικό λογοτεχνικό βραβείο, το βραβείο Camοes, το 2007. Και, ύψιστη διάκριση για ζώντα συγγραφέα, το έργο του εντάχθηκε και θα εκδοθεί στη σειρά Bibliotheque de la Pleiade του οίκου Gallimard.
Η λογοτεχνία του αξιώνει μια θέση στον κολοφώνα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού.