Γιάννης Τσαρούχης «Μαθήματα ζωγραφικής», εκδόσεις Άγρα, 2023
Ένα αδημοσίευτο κείμενο πεντακοσίων σελίδων που αποτυπώνει τον γλαφυρό, ιδιοσυγκρασιακό και αυτοσχεδιαστικό προφορικό λόγο του Γιάννη Τσαρούχη δεν μπορεί παρά να αποτελεί μείζον εκδοτικό γεγονός. Ο τόμος που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Άγρα, με επιμέλεια και σημειώσεις της Ευφρόσυνης Δοξιάδη και του Αχιλλέα Τζάλλα, περιέχει την πιστή απομαγνητοφώνηση μιας σειράς δέκα μαθημάτων του Τσαρούχη για την ιστορία της ελληνικής ζωγραφικής, τον Ιούλιο του 1981, στο Ιωνικό Κέντρο της Χίου. Ο Τσαρούχης, με γλώσσα λαϊκής αριστοκρατικότητας, ένα κράμα χυμώδους δημοτικής και καθαρεύουσας, μιλά με αφηγηματικό οίστρο από τη σκοπιά του ζωγράφου και όχι του ιστορικού τέχνης (προς τους οποίους ήταν δύσπιστος), συμπυκνώνοντας στα μαθήματά του μια πολύ προσωπική ιστορία της τέχνης από την αρχαία ελληνική και βυζαντινή ζωγραφική μέχρι τον 19ο αιώνα. Οι λεπταίσθητες παρατηρήσεις του, χωρίς προβολή διαφανειών, δεν συνιστούν ένα ξερό μάθημα ιστορίας της τέχνης αλλά μια αντισυμβατική, βιωματική και συνειρμική προσέγγιση των καλλιτεχνικών προβλημάτων που κάθε εποχή αντιμετώπισε. Δίνοντας αφενός έμφαση σε μορφικά και πρακτικά ζητήματα, όπως το χρώμα, το σχέδιο, οι τεχνικές και η χρήση των υλικών, ο Τσαρούχης μας εισάγει στα μυστικά της ελληνικής τέχνης και των επιδράσεών της, ενώ εμμέσως φωτίζει και το δικό του εικαστικό και σκηνογραφικό εργαστήριο, τη μαθητεία του στην αρχαία ελληνική και λαϊκή τέχνη. Αφετέρου, ως ζωγράφος-στοχαστής παρουσιάζει έντονο ιδεολογικό και αισθητικό ενδιαφέρον, καθώς καταπιάνεται με απρόβλεπτα αναρχικό τρόπο με ζητήματα ελληνικότητας, λαϊκότητας, παράδοσης και σχέσης Ανατολής-Δύσης, αποκαλύπτοντας κι εδώ τις γοητευτικά αντιφατικές θέσεις και τη διχοστασία του.
Τα μαθήματα της Χίου, στα οποία δίδασκε και παράλληλα σχεδίαζε, διανθίζονται από διαγώνιες ματιές σε γνώριμες εμμονές του (Πολύγνωτος, Θεόφιλος, Κόντογλου, Πικιώνης, Σεζάν, Γκρέκο, Καραγκιόζης, Ζεϊμπέκικο κ.λπ.) καθώς και από ανεκδοτολογικές διηγήσεις και αποφθεγματικές κρίσεις που αποτελούν το αφομοιωμένο καταστάλαγμα της εμπειρίας του. Η θυμοσοφική προφορικότητα του ύφους διατηρεί ζωντανό το παροιμιώδες χιούμορ του («Ξέρετε πόσο κοπίασα για να μάθω τι δεν ξέρω;», σ. 203). Αιρετικός, μυστικιστής, υπερβατικός, βιωματικός, εξομολογητικός, χειμαρρώδης, ανεξάντλητος και ποιητικά ερωτικός, ο Τσαρούχης των μαθημάτων της Χίου είναι ένας επικριτής της ομφαλοσκοπικής-τουριστικής ελληνικότητας, του μαϊμουδισμού έναντι της Δύσης, της μικροαστικής ηθικής και της πουριτανικής αστικής υποκρισίας: «Δεν είμαι απ’ αυτούς που θέλουν να λένε ότι όλα τα κάναν οι Έλληνες, και το πρώτο πράγμα που πιστεύω είναι ότι πρέπει πολύ να κοπιάσουμε για λεγόμαστε κι εμείς οι ίδιοι Έλληνες» (σ. 157). Αν και αρνούνταν τον τίτλο του δασκάλου, κατείχε τη δύσκολη τέχνη να διαπλάθει τα βλέμματα των ακροατών του, χωρίς δασκαλίστικο τρόπο, μιλώντας με γνώση και πάθος για τον αγώνα του καλλιτέχνη να αποδώσει τη φυσική πραγματικότητα: «Να λέει κανείς με τα λόγια ό,τι είναι καμωμένο για τα μάτια είναι πολύ δύσκολο, δε νομίζετε;» (σ. 180).
Τα Μαθήματα ζωγραφικής αξίζει να διαβαστούν παράλληλα με τα υπόλοιπα αυτοβιογραφικά γραπτά του και οι υποσημειώσεις των επιμελητών λειτουργούν βοηθητικά. Η πολύτιμη έκδοση, με τη γνωστή φροντίδα της Άγρας, συμπίπτει χρονικά με την έκθεση του Ιδρύματος Τσαρούχη καθώς και με το μελέτημα του Ευγένιου Ματθιόπουλου (Μουσείο Μπενάκη), επικαιροποιώντας το εξακολουθητικό ενδιαφέρον για έναν κρίσιμο, για την αισθητική και την ιδεολογία της νεοελληνικής τέχνης, ζωγράφο.